Bożena Kołtun – rodowita mieszkanka Choroszczynki, od dzieciństwa wsłuchiwała się na tzw. wieczorkach w ustnie przekazywane opowieści dotyczące wsi. Niektóre z nich były wesołe, śmieszne, inne zaś były pełne brutalnych scen. Dzięki uporowi po wielu latach poszukiwań w archiwach polskich i zagranicznych odkryła krwawą przeszłość choroszczyńskich unitów.
Cały czas pogłębia tę wiedzę odkrywając nowe fakty. Dzięki panu Wojciechowi Cieplakowi natrafiła na książkę Zdzisława Bzowskiego „Dzieje rodziny Hemplów”, która okazała się kopalnią wiedzy na temat losów unitów i codzienności życia mieszkańców Choroszczynki drugiej połowy XIX wieku
_____
Symeon Marczuk. Niezłomny obrońca wiary. 1849-1905
cz. 2
Zapraszamy do zapoznania się z pierwszą częścią publikacji:
Część 1. Tło historyczne <<==>> LINK
SYTUACJA W CHOROSZCZYNCE
Mieszkańcy wsi Choroszczynka, zwanej kiedyś Koroszczawką czy Koroszczynką, w drugiej połowie XIX w. jak opisuje w kronice parafialnej ksiądz Stanisław Byczyński „należeli do dwóch obrządków, należeli też do dwóch parafii :katolicy mieli swoją parafię w Piszczacu, unici na miejscu”3.
Prześladowania unitów w pobliskich miejscowościach trwały już kilka lat. Choroszczyńscy unici byli w pełni świadomi, że przyjdzie im podzielić los swoich sąsiadów – unitów. Prześladowca, widząc, że nie daje sobie rady z oporem ludu, wydał dekret umożliwiający użycie broni. „Z najbliższego garnizonu z Brześcia konno przyjeżdża wojsko aby przełamać opór najpierw do Drelowa, następnie do Pratulina. Padają pierwsze strzały”4. Pomimo to wiara unitów nie stygła. Choroszczyński ksiądz unicki Mikołaj Kalinowski będąc świadomym tego, co może nastąpić już od ok. 1852 r. rozpoczął zacieśnianie więzów z łacinnikami. Przygotowana na taką sytuację ludność zaczęła pomału przenosić swoją działalność w tajne zgromadzenia „Do pomocy księdzu chętnie przychodzą choroszczyńscy łacinnicy zwani też bratczykami Stefan Cudny, Tadeusz Krzyżanowski, Józef Hempel, Szulc i inni. Stefan Cudny udostępnia swój dom, aby nocą ludzie mogli w nim dostępować sakramentów świętych, chrztów czy zaślubin. Za co był niejednokrotnie bity i aresztowany”5. Jego następca, ks. Jerzy Koncewicz (prawdopodobnie spokrewniony z Jozafatem Kuncewiczem), ostatni proboszcz obrządku unickiego w Choroszczynce, kontynuował dzieło swojego poprzednika ks. Mikołaja Kalinowskiego.
Akty biernego i czynnego oporu w parafiach trwały cały rok 1874. W 1875 r. następuje likwidacja unickiej diecezji chełmskiej i jej przyłączenie do rosyjskiego Kościoła prawosławnego, po trwającej od momentu stłumienia powstania styczniowego kampanii prowadzonej przez carską administrację zaboru rosyjskiego. W momencie kasaty diecezji ludność siłą zmuszana była do przejścia na prawosławie. W Letterae Postulatoriae czytamy: „w wielu miejscach na Podlasiu (…) księża i bardziej pobożne duchy odmawiają wyrzeczenia się swojej wiary i wycofania się z grzmiących prawd kościoła (…) po przejściu okrutnych tortur i krwawych represji, które odbyły się w miejscowościach (…) Choroszczynka”6, w której to kozacy „opracowali nowy sposób” męczeństwa oddziaływujący na psychikę, nerwy i wyobraźnię nieszczęsnej populacji. We wsi Koroszczynka, pow. bialski, Rosjanie zgromadzili na rynku (Choroszczynka była wówczas gminą) wielką masę ludzi. Następnie przyciągnęli byka i nie zabijając go poprzecinali do połowy tętnice jego nóg. Zwierzęca krew tryskała jak fontanna. Biedne zwierzę wydawało straszne ryki i w końcu upadło na ziemię. Wijąc się w spazmatycznych konwulsjach zdechło. Podczas gdy trwał ten straszny spektakl „apostołowie – kaci’’ nie pozwolili żadnej osobie opuścić placu, mówiąc do nich w międzyczasie Wszystkim wam się tak stanie jeżeli nie ulegniecie i nie poddacie się rozporządzeniom rządu. Ten widok ich przerażał, drżeli ze strachu. Tortury celowo przedłużano, aby ich zaniechać nieszczęsnych uczestników proszono tylko o podpisanie prostej petycji mówiącej o przejściu na prawosławie (…)”7. Z analizowanego dokumentu wynika, że żaden choroszczyński unita nie podpisał deklaracji przyjmującej „wiarę cara”. Wybrali ból i cierpienie, a wielu z nich zostało skazanych na Sybir, co potwierdza „Monografia powiatu bialskiego” Bolesława Górnego. Inaczej postąpili unici z pobliskiego Zabłocia. Pomiędzy chłopami doszło do bójek, a część z nich pod presją, inni dla materialnego zysku, podpisali schizmę i przeszli na prawosławie. Ludność choroszczyńska pozostała niezłomna.
fot. GOKiS Tuczna
Poświęcenie kamienia miało miejsce podczas tegorocznych dożynek gminy Tuczna. Więcej o wydarzeniu:
Choroszczynka: Rolnicy gminy Tuczna podziękowali za tegoroczne plony <<==>> LINK
_____
3. S. Byczyński, Kronika Parafii Choroszczynka ,Choroszczynka 1965,s.1
4. Dokument Pratulin 24.1.1874.Prześladowania Unitów Pratulińskich . Relacja T. Krawczaka, Archiwum Akt Nowych. https: //youtu.be/4zr/B68iTQ (dostęp: 15.07.2022)
5. S. Byczyński Kronika Parafii Choroszczynka, Choroszczynka ,s. 11.
6. Documenta historcia martyrologium Unitorum respicintia .Letterae Postulatoriae, s.191, s.192.
7. Documenta historica martyrologium Unitorum respicintia.Lettere Postulatoriae,Informazioni adnexa. Doc. 28. Relazione del Rev. Teodoro Terlakowski , s.169-170.
Ciąg dalszy nastąpi…
_____
Copyright by Bożena Kołtun, Choroszczynka 2022
Wydano na prawach rękopisu Bożeny Kołtun. Wszelkie prawa autorskie zastrzeżone. Nieautoryzowane rozpowszechnianie całości lub fragmentu niniejszej publikacji w jakiejkolwiek postaci jest zabronione. Wykonywanie kopii metodą kserograficzną, fotograficzną, a także kopiowanie broszury na nośniku filmowym, magnetycznym lub innym powoduje naruszenie praw autorskich niniejszej publikacji. Autor dołożył wszelkich starań, aby treści zawarte w broszurze były rzetelne.
Projekt okładki
Mateusz Daniluk
Konsultacja językowa z francuskiego
Ewa Gromisz
Bibliografia
1. Stanisław Byczyński, Kronika Parafii Choroszczynka, Choroszczynka 1965.
2. Stanisław Byczyński, Na drogach życia, Milanów 1977.
3. Karol Nasiłowski, Jabłoń i Maryja z historią w tle, Jabłoń 2021.
4. Bolesław Górny, Monografia powiatu bialskiego, województwa lubelskiego’’, Biała Podlaska,1939.
5. Documenta historica martyrologium Unitorum respicintia.Lettere Postulatoriae,Roma 1995.
6. Sacra Congregazione degli Affari ecclesiastici Straordinarie Russia e Polonia anno 1872-1877.
7. Document Pratulin 24 .01. 1874. Prześladowania Unitów Pratulińskich. Relacja T. Krawczaka, Archiwum Akt Nowych https: //youtu.be/4zr/B68iTQ (dostęp 15.07.2022).
8. Wojciech Lada, Pożytki z katorgi, Wołowiec 2019.
9. Wschodni Rocznik Humanistyczny t. XV z 2018.
10. Józef Pruszkowski ”Martyrologium ,czyli męczeństwo Unitów na Podlasiu’’ ,Siedlce 2021 .
materiał: tekst i zdjęcia Bożena Kotłun
opracowanie: Anna Ostapiuk
