Komisja Europejska opublikowała pierwsze ogólnounijne Sprawozdanie na temat praworządności. Przyjęte dziś sprawozdanie obejmuje wkład ze strony wszystkich państw członkowskich i dotyczy zarówno pozytywnych, jak i negatywnych zmian w całej UE. Ze sprawozdania wynika, że wiele państw członkowskich ma wysokie standardy praworządności, ale istnieją też poważne wyzwania w zakresie praworządności w UE. Omówiono w nim również istotny rozwój sytuacji wynikający ze środków nadzwyczajnych wprowadzonych przez państwa członkowskie w odpowiedzi na kryzys związany z koronawirusem. Sprawozdanie dotyczy czterech głównych filarów mających duży wpływ na poszanowanie praworządności: krajowych systemów wymiaru sprawiedliwości, ram antykorupcyjnych, pluralizmu i wolności mediów oraz innych kwestii instytucjonalnych związanych z mechanizmami kontroli i równowagi, które mają zasadnicze znaczenie dla skutecznego systemu demokratycznych rządów.
Celem sprawozdania na temat praworządności jest rozszerzenie istniejącego zestawu instrumentów UE o nowy instrument zapobiegawczy oraz zainicjowanie szeroko zakrojonej debaty i kultury praworządności w całej UE. Powinno to pomóc wszystkim państwom członkowskim w przeanalizowaniu, w jaki sposób można stawić czoła wyzwaniom, wyciąganiu wniosków z wzajemnych doświadczeń oraz pokazaniu, w jaki sposób można dalej wzmacniać praworządność przy pełnym poszanowaniu krajowych systemów konstytucyjnych i tradycji.
Przewodnicząca Komisji Europejskiej Ursula von der Leyen powiedziała: – Praworządność i nasze wspólne wartości są fundamentem naszych społeczeństw. Są częścią naszego wspólnego poczucie tożsamości europejskiej. Praworządność chroni ludzi przed rządami siły. W UE mamy bardzo wysokie standardy praworządności, ale musimy również stawić czoła różnym wyzwaniom. Komisja Europejska będzie kontynuować współpracę z organami krajowymi, aby znaleźć rozwiązania i zagwarantować ludziom codzienne prawa i wolności.
Wiceprzewodnicząca ds. wartości i przejrzystości Věra Jourová powiedziała: – Wypełniamy istotną lukę w naszym zestawie instrumentów na rzecz praworządności. W nowym sprawozdaniu po raz pierwszy przeanalizowano w równym stopniu wszystkie państwa członkowskie, aby określić tendencje w zakresie praworządności i pomóc zapobiegać powstawaniu poważnych problemów. Każdy obywatel zasługuje na dostęp do niezależnych sędziów, czerpanie korzyści z wolnych i pluralistycznych mediów oraz pewność co do tego, że jego prawa podstawowe są przestrzegane. Tylko wtedy możemy nazywać się prawdziwą unią krajów demokratycznych.
Komisarz do spraw wymiaru sprawiedliwości i konsumentów Didier Reynders powiedział: – Nowe Sprawozdanie na temat praworządności to początek otwartego i regularnego dialogu z wszystkimi państwami członkowskimi, który pozwoli nam dzielić się dobrymi praktykami oraz odpowiednio wcześnie reagować na wyzwania zanim staną się one problemem. Naszym celem jest stworzenie prawdziwej kultury praworządności w całej Unii Europejskiej oraz zainicjowanie rzeczywistej debaty na szczeblu krajowym i unijnym.
Kluczowe ustalenia na temat praworządności w państwach członkowskich
- Systemy wymiaru sprawiedliwości
Niektóre państwa członkowskie przeprowadzają reformy mające na celu wzmocnienie niezależności sądów i ograniczają wpływ władzy wykonawczej lub ustawodawczej na sądownictwo. Obejmuje to państwa członkowskie, w których niezależność sądów jest tradycyjnie postrzegana jako wysoka, a nawet bardzo wysoka. Oceny dotyczące poszczególnych krajów pokazują, że niezależność sądów w niektórych państwach członkowskich jest nadal kwestią budzącą niepokój, co w niektórych przypadkach doprowadziło do wszczęcia postępowań w sprawie uchybienia zobowiązaniom państwa członkowskiego lub postępowań na podstawie art. 7 ust. 1. Wyzwaniem dla całej UE jest również zapewnienie, by systemy wymiaru sprawiedliwości były dostosowane do ery cyfrowej, a obecna pandemia dała dodatkowy impuls do przyspieszenia niezbędnych reform w zakresie cyfryzacji.
- Ramy antykorupcyjne
Kilka państw członkowskich przyjęło kompleksowe strategie antykorupcyjne, podczas gdy inne są w trakcie przygotowywania takich strategii. Dla zapewnienia postępów kluczowe jest ich skuteczne wdrożenie i monitorowanie. Wiele państw członkowskich wprowadziło również lub przewiduje wprowadzenie środków mających na celu wzmocnienia ram uczciwości i zapobiegania korupcji, a niektóre państwa członkowskie wprowadziły środki mające na celu wzmocnienie zdolności systemu sądownictwa karnego do walki z korupcją. Z drugiej strony w kilku państwach członkowskich wyzwaniem pozostaje zapewnienie skuteczności dochodzeń, ścigania i orzekania w sprawach dotyczących korupcji, w tym w korupcji na wysokim szczeblu.
- Wolność i pluralizm mediów
Obywatele UE powszechnie cieszą się wysokimi standardami wolności i pluralizmu mediów. Szczególnie w czasie pandemii koronawirusa media okazały się niezbędne w walce z dezinformacją. W sprawozdaniu wyrażono jednak obawy co do skuteczności i odpowiednich zasobów, a także zagrożeń związanych z upolitycznieniem organów ds. mediów w niektórych państwach członkowskich. W niektórych ocenach poszczególnych krajów wskazano przypadki, w których pojawiły się poważne obawy co do presji politycznej wywieranej na media. Ponadto dziennikarze i inne podmioty medialne coraz częściej doświadczają gróźb i ataków w związku z ich pracą w wielu państwach członkowskich, chociaż szereg państw członkowskich opracowało praktyki oraz ustanowiło struktury i środki oferujące wsparcie i ochronę dziennikarzy.
- Instytucjonalne mechanizmy kontroli i równowagi
Instytucjonalne mechanizmy kontroli i równowagi stanowią fundament praworządności, gwarantując, że uprawnienia wykonywane przez jeden organ państwowy podlegają demokratycznemu nadzorowi. W szeregu państw członkowskich rozpoczęto reformy konstytucyjne mające na celu wzmocnienie instytucjonalnych mechanizmów kontroli i równowagi. Wiele państw członkowskich ustanowiło systematyczną politykę włączania zainteresowanych stron i dbania o to, by reformy strukturalne były wynikiem szeroko zakrojonej dyskusji w społeczeństwie. Jednocześnie ze sprawozdania wynika, że nadmierne stosowanie przyspieszonego i nadzwyczajnego ustawodawstwa może budzić obawy w zakresie praworządności. W całej UE społeczeństwo obywatelskie nadal odgrywa kluczową rolę w obronie praworządności, a w większości państw członkowskich istnieją sprzyjające i wspierające warunki dla społeczeństwa obywatelskiego. W niektórych państwach członkowskich pojawiły się jednak przykłady społeczeństwa obywatelskiego, które stoi w obliczu poważnych wyzwań związanych z przepisami ograniczającymi dostęp do finansowania zagranicznego, lub jest przedmiotem kampanii oszczerstw.
Środki nadzwyczajne wprowadzone w związku z koronawirusem
W związku z utrzymującą się pandemią w wielu państwach członkowskich nadal obowiązują systemy nadzwyczajne lub środki nadzwyczajne. W sprawozdaniu zwrócono uwagę na niektóre kwestie, które pojawiły się w debatach krajowych, oraz na prawną i polityczną reakcję na kryzys. Na przykład zmiana lub zawieszenie zwyczajowych krajowych mechanizmów kontroli i równowagi może stanowić szczególne wyzwanie w zakresie praworządności. Jednocześnie istnieje kilka dobrych przykładów tego, że orzeczenia sądów krajowych lub zaangażowanie rzeczników praw obywatelskich miały pozytywny wpływ na podejmowane środki nadzwyczajne. Komisja będzie kontynuować monitorowanie tej sytuacji do czasu stopniowego wycofania tych środków nadzwyczajnych.
Dalsze działania
Sprawozdanie na temat praworządności zostanie uwzględnione w szerszej debacie na temat praworządności na szczeblu europejskim i krajowym. Komisja oczekuje współpracy z Parlamentem Europejskim i Radą w odniesieniu do kwestii dotyczących praworządności i uważa, że dzisiejsze sprawozdanie stanowi solidną podstawę dalszych prac międzyinstytucjonalnych.
Komisja zwraca się również do parlamentów narodowych i organów krajowych o omówienie tego sprawozdania, w tym jego rozdziałów dotyczących poszczególnych krajów, oraz o wzajemne wsparcie, jako zachętę do kontynuowania reform i uznanie europejskiej solidarności. Należy również zaangażować odpowiednie zainteresowane strony na szczeblu krajowym i unijnym.
Komisja rozpocznie teraz przygotowywanie sprawozdania na temat praworządności z 2021 r., opierając się na wynikach dialogu dotyczącego sprawozdania z 2020 r. i na doświadczeniach zdobytych w pierwszym roku funkcjonowania europejskiego mechanizmu praworządności, a także nada tempo pracom nad zwiększeniem odporności praworządności w naszych demokracjach.
Kontekst
Pierwsze Sprawozdanie na temat praworządności jest jedną z głównych inicjatyw przewidzianych w programie prac Komisji Europejskiej na 2020 rok i częścią kompleksowego europejskiego mechanizmu praworządności ogłoszonego w wytycznych politycznych przewodniczącej Ursuli von der Leyen. Sprawozdanie opiera się na ścisłym dialogu z organami krajowymi i zainteresowanymi stronami i obejmuje wszystkie państwa członkowskie w sposób obiektywny i bezstronny. Ocena jakościowa przeprowadzona przez Komisję koncentruje się na istotnych zmianach, które zaszły od stycznia 2019 r., i zapewnia spójne podejście poprzez zastosowanie tej samej metodyki do wszystkich państw członkowskich, przy jednoczesnym zachowaniu współmierności do rozwoju sytuacji.
Sprawozdanie jest częścią nowego rocznego cyklu dotyczącego praworządności – europejskiego mechanizmu praworządności. Mechanizm ten jest rocznym cyklem mającym na celu wspieranie praworządności i zapobieganie pojawianiu się lub eskalacji problemów. Ma on na celu skoncentrowanie się na poprawie zrozumienia i zwiększeniu świadomości problemów oraz na istotnych zmianach, a także zidentyfikowanie wyzwań w zakresie praworządności oraz udzielenie państwom członkowskim pomocy w znalezieniu rozwiązań przy współpracy i wzajemnym wsparciu ze strony Komisji, innych państw członkowskich i zainteresowanych stron, np. Komisji Weneckiej.
Mechanizm ma charakter zapobiegawczy. Jest on odrębny od innych elementów unijnego zestawu instrumentów na rzecz praworządności i nie zastępuje procedur przewidzianych w traktatach umożliwiających UE reagowanie na poważniejsze kwestie związane z praworządnością w państwach członkowskich. Procedury te obejmują postępowanie w sprawie uchybienia zobowiązaniom państwa członkowskiego oraz postępowanie dotyczące ochrony podstawowych wartości Unii na podstawie art. 7 Traktatu o Unii Europejskiej. Mechanizm ten jest również czymś innym niż proponowana budżetowa procedura warunkowości, której celem jest ochrona budżetu UE w sytuacjach, w których interesy finansowe Unii mogą być zagrożone z powodu uogólnionych braków w zakresie praworządności w którymś z państw członkowskich.
