Historyk sztuki z wykształcenia, a regionalista z pasji, mówił interesująco o historii rozwoju przestrzennego Białej Podlaskiej od czasów jej pierwszej lokacji w roku 1520 do wybuchu II wojny światowej we wrześniu 1939 r.
Posługiwał się przy tym licznymi ilustracjami i historycznymi mapami. Wykład konserwatora zabytków wzbudził ogromne zainteresowanie, czemu trudno się dziwić. Mówca skupił się na przestrzeni, jaką zajmowało miasto w czasach Jerzego Illinicza i w okresie 20-lecia międzywojennego XX wieku. To wtedy Biała Podlaska czterokrotnie powiększyła zajmowany wcześniej obszar i siedmiokrotnie liczbę mieszkańców. W sierpniu 1939 r. opracowany został staranny plan rozwoju miasta. Wyznaczono w nim sześć stref m.in. mieszkaniową i przemysłową. Na przeszkodzie realizacji stanęła jednak wojna.
Wielu współczesnych mieszkańców kojarzy Białą Podlaską z litewskim rodem magnackim Radziwiłłów herbu „Trąba”. Rządzili oni miastem od 1594 r., do 1830, kiedy z przydwornego grodu prywatnego (pracującego na potrzeby możnowładców) stało się ono miastem rządowym.
Pierwsze źródła historyczne mówią o Białej (nie udało SIĘ ustalić precyzyjnie pochodzenia tej nazwy), jako dworze przy Krznie, który skutecznie strzegł przeprawy przez rzekę. Wydaje się, że ta przeprawa i budowane przy Krznie młyny stanowiły zalążek grodu w dobrach międzyrzeckich, należących do rodziny Nasutów. Istnienie bialskiego grodu potwierdził dokument Wielkiego Księcia Litewskiego Aleksandra z 1499 r.
Musiało upłynąć trochę czasu, zanim Jerzy Illinicz (zięć poprzedniego właściciela Jana Nasutowicza) ustanowił pierwszy akt lokacyjny Białej. Historycy spierają się o datę potwierdzającą ów fakt. Znaleziony niedawno dokument związany z erygowaniem parafii rzymskokatolickiej i budową drewnianego kościoła pw. Panny Marii i św. Jadwigi, łączy lokację z datą 1520 r.
Po śmierci Illinicza Biała przechodziła z rąk do rąk różnych właścicieli, a dopiero u schyłku XVI wieku przeszła we władanie Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła, zwanego „Sierotką”. O pomyślny rozwój miasta zadbał dopiero syn „Sierotki” Aleksander Ludwik Radziwiłł, marszałek Wielkiego Księstwa Litewskiego, właściciel Białej w latach 1616 – 1654.
Biała nazywana w tamtym okresie Białą Radziwiłłowską, była miastem związaną osią komunikacyjną i przestrzenną z zamkiem. Zajmowała obszar znacznie skromniejszy, niż obecnie. Z czasów lokacji Ludwika Aleksandra zachowało się śródmieście z obecnym Placem Wolności i ulicami: Janowską, Międzyrzecką, Brzeską i Piłsudskiego. Mówca przybliżył słuchaczom, jaki był poziom inwestycyjny oraz ile placów, domów i mieszkańców (głównie rzemieślników pracujących na potrzeby właścicieli zamku) liczyła tamta Biała. To właśnie liczba ludności świadczyła o stanie ekonomicznym i pozycji miasta w ówczesnej Rzeczypospolitej.
Dynamiczny rozkwit miasta załamał się w drugiej połowie XVIII wieku (ok. 1760 r.). Biała stała się miastem ogromnie zadłużonym, z czego korzystali ludzie udzielający pożyczek magnatom. Wiele placów w centrum przeszło w ręce Żydów, trudniących się handlem i lichwą, co wcześniej nie było możliwe. Ówczesne prawo zabraniało pod groźbą ekskomuniki zajmowanie się szlachcie pożyczkami pieniędzy na duży procent.
Drugi okres prosperity gospodarczej, ekonomicznej i przestrzennej miasta nad Krzną nastąpił ok. 1860 r., kiedy udało się połączyć Białą koleją warszawsko – terespolską z Brześciem. Powstały wtedy nowe dzielnice miasta i przyspieszył gwałtownie rozwój gospodarczy.
Dobre czasy dla rozwoju przestrzennego Białej Podlaskiej trwały do wybuchu II wojny światowej. Miasto rozrastało się wówczas we wszystkich kierunkach, a Podlaska Wytwórnia Samolotów napędzała rozwój gospodarczy. Ponowną szansę gwałtownego rozwoju miasto otrzymało dopiero w drugiej połowie lat 70. minionego wieku. Biała Podlaska otrzymała wtedy znaczący impuls gospodarczy i nowe funkcje (stolica województwa bialskopodlaskiego).
Materiał: Biała Podlaska miasto / kultura
tekst: Istvan Grabowski
