Wieści z Unii: Refleksja nad praworządnością

Przedstawiony komunikat zawiera przegląd dostępnych narzędzi do monitorowania, oceny i ochrony praworządności w Unii. W komunikacie analizowane są dotychczasowe doświadczenia, tak aby rozpocząć szerszą debatę w Unii Europejskiej na temat możliwości dalszego umacniania praworządności. Dotychczasowe doświadczenia wskazują w szczególności na potrzebę lepszego rozpowszechniania praworządności, wczesnego zapobiegania ryzyku naruszenia praworządności i skutecznego reagowania na przypadki jej nieprzestrzegania w Unii.

Pierwszy wiceprzewodniczący Frans Timmermans stwierdził: – Po pierwsze, jest to wartość fundamentalna, determinująca to, kim jesteśmy. Po drugie, funkcjonowanie UE jako całości zależy od praworządności we wszystkich państwach członkowskich. W tym momencie musimy zastanowić się, razem ze wszystkimi instytucjami, państwami członkowskimi, różnymi władzami i zainteresowanymi stronami, w jaki sposób bronić praworządności i ją umocnić w Unii.

W ostatnich latach praworządność w Europie była wystawiana na ciężką próbę. W trakcie debat prowadzonych w Unii, na poziomie międzynarodowym i przez społeczeństwo obywatelskie, wyrażano powszechne i konkretne obawy. Stało się jasne, że trzeba zrobić więcej, aby zapewnić obronę, umocnienie i utrzymanie praworządności w Unii. Dzisiejszy komunikat ma rozpocząć proces refleksji w oparciu o trwające debaty i dotychczasowe doświadczenia. W komunikacie zarysowano możliwe przyszłe działania.

Możliwe przyszłe działania

Instytucje UE i wszystkie państwa członkowskie wspólnie odpowiadają za obronę, umacnianie i utrzymanie praworządności w Unii. Komisja stosuje już szereg narzędzi w celu dokładnego monitorowania i oceny praworządności w państwach członkowskich, a także reagowania na problemy w tym obszarze. Do takich narzędzi należą m.in. ramy praworządności, procedura przewidziana w art. 7 ust. 1 TUE, postępowania w sprawie uchybienia zobowiązaniom państwa członkowskiego, europejski semestr, tablica wyników wymiaru sprawiedliwości czy też mechanizm współpracy i weryfikacji. Na podstawie doświadczeń zebranych do tej pory w trakcie stosowania wszystkich tych narzędzi Komisja przedstawia dzisiaj trzy działania, który mogłyby przyczynić się do jeszcze lepszego egzekwowania praworządności w Unii:

• Lepsze rozpowszechnianie: Na poziomie krajowym nie zawsze występuje dostateczna znajomość norm praworządności i orzecznictwa. Aby temu zaradzić, należy bardziej zaangażować się w lepsze rozpowszechnianie na poziomie krajowym norm w zakresie praworządności i wiedzy o orzecznictwie. W tym celu można by na przykład podjąć działania komunikacyjne skierowane do ogółu społeczeństwa, UE mogłaby opracować wspólne podejście pomagające promować kulturę praworządności w instytucjach i wśród grup zawodowych, można by trwale zaangażować Radę Europy w ten proces, a społeczeństwo obywatelskie mogłoby w nim uczestniczyć na poziomie regionalnym i lokalnym.
• Wczesne zapobieganie: Główna odpowiedzialność za zapewnienie przestrzegania praworządności na poziomie krajowym spoczywa na państwach członkowskich, UE może jednak zaoferować istotne wsparcie przy budowaniu odporności kluczowych systemów i instytucji. Systematyczna współpraca i dialog mogłyby przyczynić się do lepszego zrozumienia sytuacji dotyczącej praworządności w państwach członkowskich i rozwoju wydarzeń, a także być pomocne przy rozwiązywaniu na wczesnym etapie problemów z przestrzeganiem praworządności.
• Reagowanie dostosowane do sytuacji: Różnorodność problemów związanych z nieprzestrzeganiem praworządności wymaga szerokiego wachlarza skutecznych reakcji. Komisja będzie w dalszym ciągu zapewniać prawidłowe stosowanie prawa Unii za pomocą postępowań w sprawie uchybienia zobowiązaniom państwa członkowskiego. W konkretnych obszarach polityki właściwe mogą być również różne podejścia, np. wniosek Komisji w sprawie ochrony interesów finansowych UE. Co więcej, można rozważyć pewne udoskonalenia istniejących ram na rzecz praworządności, m.in. przekazywanie Parlamentowi Europejskiemu i Radzie informacji na wczesnym etapie lub wsparcie ze strony Parlamentu Europejskiego i Rady, a także jednoznaczne określenie czasu trwania dialogów.

Kolejne kroki

Komisja zwraca się teraz do Parlamentu Europejskiego, Rady Europejskiej, Rady i państw członkowskich, a także do zainteresowanych stron, w tym sieci sądowych i społeczeństwa obywatelskiego o refleksję nad zagadnieniami poruszonymi w dzisiejszym komunikacie i o przedstawienie konkretnych pomysłów, w jaki sposób można by dopracować instrumenty na rzecz praworządności.

Na podstawie tych refleksji i trwającej debaty Komisja powróci do tej kwestii w czerwcu 2019 r. i zaprezentuje własne konkluzje i wnioski.

Kontekst

Praworządność stanowi jedną ze wspólnych wartości, na których opiera się Unia Europejska i za którymi opowiadają się wszystkie państwa członkowskie. Została ona zapisana w art. 2 Traktatu o Unii Europejskiej. Dla funkcjonowania UE jako całości ważna jest również, na przykład w odniesieniu do rynku wewnętrznego, współpraca w obszarze wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych oraz zapewnienie, aby sędziowie w poszczególnych państwach, którzy są także „sędziami UE”, wypełniali swoje zadania polegające na zapewnieniu stosowania prawa Unii i aby odpowiednio kontaktowali się z Trybunałem Sprawiedliwości Unii Europejskiej w kontekście postępowania prejudycjalnego. Na mocy traktatów Komisja Europejska wraz innymi instytucjami i państwami członkowskimi odpowiadają za zagwarantowanie praworządności jako fundamentalnej wartości Unii, jak również za zapewnienie przestrzegania prawa, wartości i zasad UE.

Komisja dysponuje wieloma narzędziami w celu dokładnego monitorowania i oceny praworządności w państwach członkowskich, a także reagowania na problemy w tym obszarze. Do takich narzędzi należy m.in. postępowanie w sprawie uchybienia zobowiązaniom państwa członkowskiego, europejski semestr, tablica wyników wymiaru sprawiedliwości czy też mechanizm współpracy i weryfikacji. 11 marca 2014 r. Komisja Europejska przyjęła nowe ramy prawne w celu zaradzenia systemowym zagrożeniom dla praworządności we wszystkich państwach członkowskich UE. Ramy prawne przewidują narzędzie umożliwiające Komisji włączenie się do kilkuetapowego dialogu z danym państwem członkowskim, aby zapobiec eskalacji systemowych zagrożeń dla praworządności. Najbardziej symbolicznym, choć stosowanym w wyjątkowych przypadkach narzędziem obrony praworządności jest procedura przewidziana w art. 7 TUE, która zakłada podjęcie przez UE działań w razie poważnego naruszenia zasady praworządności w danym państwie członkowskim. Dotychczas procedura określona w art. 7 TUE została wszczęta dwukrotnie: w grudniu 2017 r. wobec Polski (przez Komisję) i we wrześniu 2018 r. wobec Węgier (przez Parlament Europejski).

Komisja wszczęła postępowanie w sprawie uchybienia zobowiązaniom państwa członkowskiego, wysyłając do Polski wezwanie do usunięcia uchybienia dotyczące nowego systemu środków dyscyplinarnych dla sędziów.