W piątek 20 stycznia w Miejskiej Bibliotece Publicznej w Białej Podlaskiej odbył się ciekawy wykład dr Jerzego Flisińskiego pt. „Bialskie księżne Radziwiłłowe”. Historia okazała się na tyle interesująca dla bialczan, że sala Działu Wiedzy o Regionie zapełniła się słuchaczami po brzegi . Wykład skupił się głównie na żonach dwóch pierwszych właścicielach Białej – Eufemii z Wiśniowieckiej żony Mikołaja Krzysztofa „Sierotki” oraz trzech żon Aleksandra Ludwika – Tekli z Wołowiczów, Eugenii Katarzyny z Tyszkiewiczów oraz Lukrecji Marii ze Strozzich.
Ile ciekawostek, anegdot i historii skrywa biografia każdej z księżnych Radziwiłłowych, niech świadczy fakt, że prowadzący wykład w ciągu prawie trzech godzin, zdążył omówić zaledwie cztery z szesnastu żon dawnych właścicieli naszego miasta. Słuchacze dowiedzieli się m.in. o kulisach mariażów z Radziwiłłami, rolach jakie pełniły w rodzinie i majątkach w tym również w Białej.
Podczas spotkania, nie dało się nie zauważyć solidnego merytorycznego przygotowania dr Fliśińskiego, który od wielu prowadzi badania i poszukuje materiałów źródłowych o bialskich Radziwiłłach, jest autorem m.in. I tomu monografii Dzieje Białej Podlaskiej. Biała na Podlasiu. Dzieje miasta i okolic do 1795 r.
Warto dodać, że w korytarzach biblioteki znajduje się interesująca wystawa pt. „W kręgu bialskich Radziwiłłów” poświęcona właśnie m.in. żonom bialskich Radziwiłłów. Na planszach widnieją wizerunki, biografie i fragmenty opracowań dostępnych w bibliotece, które uzupełnią naszą wiedzę lub będą przyczynkiem do zainteresowania się głębiej tym tematem.
Mamy nadzieję, że spotkanie będzie miało swoją kontynuację i będziemy mogli dowiedzieć się więcej o pozostałych żonach bialskich Radziwiłłów. Ich biografie z pewnością będą tak samo bogate i interesujące nie tylko dla pasjonatów historii.
POSTSCRIPTUM
Wymieńmy wszystkie 16 żon bialskich Radziwiłłów i przybliżmy, choć w zarysie sylwetki dwóch z nich, uznawanych za najbardziej zasłużone dla bialskiego majątku Radziwiłłów oraz samego miasta, dzięki swojej działalności na rzecz jego rozwoju.
- Elżbieta Eufemia z Wiśniowieckich (1569 – 1596) – żona Mikołaja Krzysztofa „Sierotki”
- Tekla z Wołłowiczów (1608 – 1637) – żona Aleksandra Ludwika
- Eugenia Katarzyna z Tyszkiewiczów (1610 – 1646) – żona Aleksandra Ludwika
- Lukrecja Maria ze Stozzich (1623 – 1694) – żona Aleksandra Ludwika
- Katarzyna z Sobieskich (1634 – 1694) – żona Michała Kazimierza
- Anna z Sanguszków (1676 – 1746) – żona Karola Stanisława
- Teresa z Sapiehów – żona Hieronima Floriana
- Magdalena z Czapskich (1726 – 1763) – żona Hieronima Floriana
- Aniela z Miączyńskich (1731 – po 1790) – żona Hieronima Floriana
- Franciszka Urszula z Wiśniowieckich (1705 – 1753) – żona Michała Kazimierza „Rybeńko”
- Anna z Mycielskich (1729 – 1771) – żona Michała Kazimierza „Rybeńko”
- Maria z Lubomirskich (1730 – 1795) – żona Karola Stanisława „Panie Kochanku”
- Teresa z Rzewuskich (1749 – 1787) – żona Karola Stanisława „Panie Kochanku”
- Zofia Dorota Fryderyka v. Thurn-Taxis (1758 – 1800) – żona Hieronima Wincentego
- Izabela Elżbieta z Mniszchów (1790 – 1852) – żona Dominika Hieronima
- Teofila z Morawskich Starzeńska (1791 – 1828) – żona Dominika Hieronima
Katarzyna z Sobieskich Radziwiłłowa ( ur. 1634 r. – zm. 1694 r.) przyczyniła się do odbudowy miasta po zniszczeniach wojennych okresu Potopu Szwedzkiego. Mąż zajęty wojowaniem i politykowaniem nie miał dość czasu żeby dbać o swoje miasteczko i dlatego zapisał jej Białą na dożywocie. Katarzyna szybko podjęła działania zmierzające do rozwoju Białej. W 1671 roku ufundowała kościół OO Reformatów pod wezwaniem Anielskiej Marii. Budowa ruszyła już po śmierci męża Michała Kazimierza (1680 r.) w 1682 r. i trwała sześć lat. Księżna zajęła się również m.in. pomocą materialną dla Akademii Bialskiej, odbudową szpitala dla poddanych oraz odnową fary, fundując w niej malowidła.
Po śmierci męża została w Białej ze swoim najmłodszym z trzech synów – Karolem Stanisławem. W 1689 r. sprowadziła do miasta OO Bazylianów. Rządy w Białej sprawował wówczas już jej syn Karol Stanisław, (od 1688 r.) jednak matka nadal uczestniczyła w życiu miasteczka aż do swojej śmierci 29 września 1693 r.. Uposażała syna w fundusze m.in. na rzecz OO Bazylianów, dbała również o rozwój bialskiego rzemiosła, czego dowodem jest przywilej z 1693 r., zezwalający bialskim szewcom na utworzenie cechu i nakazujący budowę dla nich kramów w mieście.[1]
Była też księżna znana ze swoich zarządzeń antyżydowskich, zakazujących surowo dopuszczania żydów do rządów miejskich oraz pobierania podatku podczas targów.[2]
Julian Bartoszewicz o Katarzynie z Sobieskich Radziwiłłowej:
„(…) Pamięć jej błogosławiła Biała długie lata. Nigdy tyle co za niej nie zyskało miasto na swojej piękności, gmachach i kościołach. Nikt Biały tak jeszcze nie kochał, jak Katarzyna Radziwiłłowa. Można powiedzieć, że za jej życia zaczęła się nowa epoka dla miasta. Już to nie dawna skromna siedziba Illiniczow, już to nie pałac, chwilowe mieszkanie Mikołaja Sierotki, a miasto z pewnem znaczeniem w ojczyźnie miasto, co może się pochlubić swojemi pomnikami i przeszłością, żeby z tem większą nadzieją spoglądać na przyszłość. Żeby nie ciągły pobyt Katarzyny w Biały, miasto możeby się do tego czasu tylko książęcym pałacem chwaliło. Teraz to już to prawdziwie druga stolica Ordynacyi Nieświsskiej, Całe życie Radziwiłłów domowe, familijne, kupi się teraz około Biały. Tutaj odbywają się teraz wesela i śluby. Tutaj się rodzą i umierają Radziwiłłowie, z Biały rządzą ogromnemi swojemi dobrami. Tutaj teraz i familijne zjazdy, tutaj zabawy i uczty. Nieśwież jest tylko dla wielkich Radziwiłłowskich uroczystości, np. kiedy idzie o założenie teatru, o przyjęcie króla długo niechętnego całej rodzinie. W Biały zaś serdeczność bez przymusu, zjazdy przyjacielskie, umowy z sąsiadami, wesela huczne. Czasem też i wielkie wypadki nietylko dotykają Nieświeża, ale w przelocie swoim wznoszą się i po nad Białą.
To znaczenie swoje winno było miasto księżnie Katarzynie z Sobieskich Radziwiłłowej. Ciągłym pobytem swoim w zamku bialskim ustanowiła drugą stolicę ordynacyi w okolicach nadbużnych. Odtąd zawsze w Biały przesiadywał dwór i zawsze było czyjeś mieszkanie. Jeżeli ordynat siedział w Nieświeżu, w Biały siedziała jego matka i jego siostry w żałobnem odzieniu, płacząc śmierci ojca. Jeżeli ordynat miał brata , to sam mieszkał w Nieświeżu, a w Biały brat jego prowadził na książęcą stopę drugi dwór Ra-dziwiłłowski.(…)” [3]
[1] S. Jadczak „Biała Podlaska dzieje miasta i jego zabytki”, Lublin 1993, wyd. „Express-Press” str. 14
[2] B. Górny „Monografia powiatu bialskiego” Biała Podlaska 1939 r. str. 39
[3] J. Bartoszewicz „Zamek Bialski”- Dzieje miasteczka, obrazy z życia magnatów, Akademia Bialska” Biblioteka Dzieł Wyborowych, Warszawa, str. 95-96.
Anna Katarzyna z Sanguszków Radziwiłłowa (ur. 1669 r. – zm. 1746 r.)
Księżna na Ołyce, Nieświeżu, Birmach, Dubnikach, Słucku i Kopylu, Hrabina na Mirze, Szydłowcu, Kojdanowie, Kopysi, Zabłudowie, Kiejdanach, Mrozach i Białej. Pani na Newlu i Siebieżu, Kanclerzyna W. Ks. Litewskiego, Człuchowska, Kamieniecka.[1]
Postać Anny z Sanguszków Radziwiłłowej jest wybitnie zasłużona i znacząca w historii miasta, jak i w dziejach bialskiego założenia pałacowego Radziwiłłów.
Księżna po śmierci męża Karola Stanisława Radziwiłła w 1720 r., objęła rządy w Białej i była panią na zamku bialskim aż do swojej śmierci w 1746 r. Biała stała się jej ulubionym miastem, a zamek bialski najwspanialszym domem z dala od głośnego życia dworów dużych miast. Z uwagi na jej sentyment do Białej, to właśnie tu widoczne były najbardziej ślady jej działalności. Miasto za jej rządów przeżywało jeden ze swoich lepszych okresów, zniszczone po działaniach wojennych podniosła z upadku. Rządząc żelazna ręką, prowadziła inwestycje, wprowadzała reformy, zmiany systemowe, była też swego rodzaju mecenasem w dziedzinie kultury, sztuki oraz rzemiosła.
Wszystkie przedsięwzięcia w wyżej wymienionych dziedzinach, w rezultacie wpłynęły na szybko postępujący rozwój miasta, który widoczny był na różnych płaszczyznach, a przede wszystkim na płaszczyźnie gospodarczej.
Daleko idących zmian prowadzących do polepszenia sytuacji gospodarczej Białej dokonać mogła tylko osoba światła, energiczna, przedsiębiorcza, odważna, stanowcza a jednocześnie bogobojna i dobroduszna w stosunku do poddanych. Taką postacią była niewątpliwie księżna Anna.
Ówczesna Biała i włości, były najbardziej dochodowymi obszarami Radziwiłłów, księżna, dlatego zdecydowała się na tych właśnie obszarach realizować swoje posunięcia gospodarcze.
Dzięki działaniom księżnej, intraty z owych terenów zwiększały się jeszcze kilkukrotnie.[2]
Trzeba jednak powiedzieć, że jej działania i inicjatywy były ryzykowne a to, dlatego, że w posunięciach na polu gospodarki jak i kultury była swojego rodzaju prekursorem i to nie tylko w skali regionalnej a ogólnopolskiej.
Dlatego dziś, jej dzieło zdumiewa rozmachem, wszechstronnością i praktycznością. Biała stała się wówczas znaczącym ośrodkiem gospodarczym na zachodnich kresach Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Skupmy się teraz nad poszczególnymi działaniami księżnej skutkującymi pomnożeniem majątku rodowego oraz znacznym rozwojem Białej.
Anna organizując manufaktury, opracowała sposób ich organizacji. Manufaktury zakładane dla podnoszenia dochodów obsadzała grupą specjalistów obcokrajowców. Ich uczniami, a potem następcami byli Polacy, z którymi zawierała kontrakty. Z tytułu pracy byli wynagradzani niezbyt wysoka pensją, ordynarią [3] (ubożuchną) oraz procentem od sprzedawanych towarów. Praca akordowa motywowała do wydajnej pracy.
Prace pomocnicze takie jak zwózka drewna, prace ziemne, wyrąb, wykonywali natomiast chłopi pańszczyźniani.
Drugim pomysłem księżnej na pomnażanie kapitału, było opracowanie sposobów zwiększenia dochodowości z gospodarstw rolnych. I tak majątki rolnicze zaczęła oddawać w arendy [4], przy czym interesowały ja głównie pieniądze nie naturalia. Zreformowała tym samym tradycyjną administrację, jaką był wcześniej układ dwór – urzędnicy – dzierżawcy. Napotkała się przez to na oburzenie ze strony szlachty, która tradycyjnie sprawowała urzędy i parowała się dzierżawami, a teraz została odsunięta od władzy. Księżna, dlatego też często uczestniczyła na wielu procesach sądowych wytaczanych jej przez szlachtę.
Jej reformy systemów w całym wymiarze były na pewno opłacalne, choć nie koniecznie doskonałe. Jednak ich rentowność sprawiła, że obowiązywały jeszcze przez kilka pokoleń Radziwiłłów.
Warto wspomnieć pokrótce o działaniach inwestycyjnych ks. Anny na polu bialskiego rzemiosła. Księżna utworzyła w Białej manufaktury: kobierniczą, sukienniczą, klimów, fajansu, hafciarni oraz szereg innych pracowni – szlifierską, kamieni szlachetnych, snycerską, tapicerską, stolarską, sztukatorską, ślusarską, produkcji wozów i kolasek. Założyła również cegielnię, pracownię introligatorską, wytwórnię dachówek, ludwisarnię oraz warsztat namiotniczy.
Rzemiosło kwitło, więc bardzo dobrze i wpływało na szybki rozwój gospodarczy miasta, co w rezultacie skutkowało polepszeniem warunków życiowych mieszkańców.
[1] Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie. Archiwum Radziwiłłowskie, Dz. XI., sygn. 122 Anna z Sanguszków Radziwiłłowa, s. 85
[2] Omówienie w pracy: W. Karkucińskiej, „Podstawy majątkowe mecenatu Anny z Sanguszków Radziwiłłowej”
[3] Ordynaria (łc. ordinaria ‘rzeczy zwyczajne’ lm. r.n. od ordinarius ‘zwyczajny’) hist. część płacy służby i oficjalistów dworskich oraz stałych robotników rolnych w folwarku otrzymywana w naturze, np. w drewnie, zbożu.
[4] Arenda – termin staropolski na określenie nieruchomości, majątku, posiadłości, lokalu w dzierżawie.
[foogallery id=”6092″]
materiał: Biała Podlaska miasto / Miejska Biblioteka Publiczna w Białej Podlaskiej
zdjęcia: Jakub(OvO)Sowa
tekst i opracowanie postscriptum: Jakub(OvO)Sowa
