W zbiorach Archiwum Głównego Akt Dawnych, w jednym z rękopisów pochodzących z biblioteki Radziwiłłów w Nieświeżu (AGAD, Archiwum Radziwiłłów, Rękopisy Biblioteczne, sygn. 61) znajduje się tekst najstarszego przywileju fundacyjnego dla kościoła w Białej. Przekazuje on szereg nowych, nieznanych do tej pory informacji.
Dotychczas uważano, że pierwsza bialska świątynia powstała w 1525 r. i znajdowała się na miejscu dzisiejszego kościoła św. Anny (dlatego taka data jest zapisana nad wejściem do wspomnianej świątyni). Warto jednak pamiętać, że informacja ta pochodziła dopiero z dokumentu, który wystawił w 1596 r. Mikołaj Krzysztof Radziwiłł „Sierotka”. Wspomniał w nim, że to właśnie ówczesny właściciel miasta Jerzy Ilinicz ufundował pierwszy kościół i że nastąpiło to w tym właśnie roku. Odnaleziony obecnie tekst przywileju wystawionego przez Jerzego Ilinicza podaje jednak zupełnie nowe informacje. Sam dokument był wystawiony nie w 1525 roku, ale już 13 lipca („w dzień św. Małgorzaty”) 1520 roku. Pierwotny kościół nie miał dwóch wezwań (NMP i św. Jadwigi), ale aż 5: Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, Świętego Krzyża, św. Jerzego Męczennika, św. Anny oraz św. Jadwigi. Jest to ważna informacja, szczególnie w kontekście późniejszych dziejów. Dotychczas uważano, że wezwanie św. Anny nadał dopiero Mikołaj Krzysztof Radziwiłł, gdy wzniósł istniejący do dziś kościół. Tymczasem wezwanie św. Anny kościół farny w Białej posiadał już wcześniej, w końcu XVI wieku zostało ono uznane za główne.
Zdecydowanie najcenniejsze informacje z dokumentu dotyczą jednak samej Białej Podlaskiej. Wprost jest w nim mowa o fundacji kościoła „in oppido nostro nuncupatum Biała” („w mieście naszym nazwanym Biała”). Dodatkowo pojawiają się kilkukrotne wzmianki o mieszczanach (m.in. mieli oddawać dziesięcinę kościołowi) oraz wspomina się o przywileju miejskim. Oznacza to, że w lipcu 1520 roku Biała Podlaska była już na pewno miastem. Jest to pięć lat wcześniej niż przyjmowano do tej pory. W tym roku więc przypada nie tylko pięćsetlecie fundacji parafii w Białej, ale i 500 rocznica najstarszej wzmianki o mieście.
Korzystając z okazji, warto byłoby również przybliżyć bialczanom osobę samego założyciela miasta- Jerzego Ilinicza. Był on synem Iwana (Iwaszki) Ilinicza i Świętosławy, córki Kieżgajły Wolimuntowicza. Już w marcu 1500 roku jest wzmiankowany jako marszałek hospodarski i starosta lidzki, a dodatkowo 4 maja 1510 roku dostał nominację na urząd starosty brzeskiego po kniaziu Aleksandrze Holszańskim. W 1519 roku występuje z tytułem marszałka nadwornego litewskiego.
Jerzy Ilinicz wszedł w posiadanie dóbr Biała dzięki małżeństwu z Jadwigą Zabrzezińską. Nie jest znana data ich ślubu, ale nastąpił on na pewno przed 1508 rokiem, gdyż wtedy Biała znalazła się w rękach Ilinicza jako spadek po matce Jadwigi, Annie z Nasutów. Król Zygmunt Stary w 1510 roku potwierdził prawa Ilinicza i jego żony do Białej. To właśnie wspomniany Jerzy Ilinicz założył na terenie swych dóbr bialskich miasto i nadał mu prawo magdeburskie oraz ufundował kościół. Biała nie była jedynymi majątkami posiadanymi przez niego. Głównym centrum jego dóbr był Mir (do dziś zachowany jest tam zamek, którego budowę rozpoczął Ilinicz). W okolicach Brześcia (przed rozbiorami Biała Podlaska należała do województwa i powiatu brzeskiego) Iliniczowie posiadali jeszcze rozległe dobra w Czarnawczycach, gdzie również w 1521 roku lokowali miasto. Jerzy Ilinicz zmarł na przełomie lipca i sierpnia 1526 roku (testament sporządził 30 lipca).
Wszystkich czytelników zainteresowanych szerszymi informacjami o początkach Białej odsyłamy do artykułu poświęconego prezentowanemu tu dokumentowi fundacyjnemu z 1520 roku opublikowanego w Roczniku Lituanistycznym z 2019 r, >>> http://rl-ihpan.edu.pl/images/2019-Tom5/07_Mat_Buczylo.pdf <<<.
tekst: Andrzej Buczyło, Cezary Nowogrodzki
zdjęcie: Jakub Sowa
