Tego dnia na uroczystość poświęconą Żydom z łomaskiego getta, organizowaną przez wójta gminy Łomazy Jerzego Czyżewskiego, przybyli:
– Tadeusz Szymanek – sekretarz województwa lubelskiego
– Krzysztof Symcha Keller – były przewodniczący Rady Religijnej Związku Gmin Żydowskich
– Maciej Buczyński – dyrektor delegatury w Białej Podlaskiej Lubelskiego Urzędu Wojewódzkiego w Lublinie
– prof. Sabina Bober – kierownik Oddziału Upamiętnień Martyrologii w Urzędzie Marszałkowskim w Lublinie
– Andrzej Wiński – przewodniczący rady gminy Łomazy wraz z radnymi
– Marek Uściński – radny powiatu bialskiego
– Bogumiła Wińska – dyrektor Zespołu Placówek Oświatowych w Łomazach wraz z gronem pedagogicznym oraz młodzieżą i harcerzami
– Agata Chwalewska – dyrektor Gminnej Biblioteki Publicznej w Łomazach
Spotkanie rozpoczęło się na cmentarzu żydowskim przy ul. Brzeskiej w Łomazach, gdzie zostały złożone kwiaty.
– Jestem pierwszy raz gościem w Łomazach. Na tym cmentarzu widzę próbę upamiętnienia: pomnik, lapidarium z ocalałych nagrobków. Takie miejsce zawsze smutne, bo cmentarz nazywany jest w języku hebrajskim jako „miejsce życia”, czyli miejsce wiecznego życia, ale kiedy jesteśmy tutaj to jest zderzone z tragicznymi losami społeczności, w związku z tym jest to zawsze miejsce przejmujące, bardzo mocno, dotkliwie, bo innych śladów już prawie nie ma. Dlatego te tablice pamiątkowe, które są umieszczane, świadczą o naszym człowieczeństwie, o naszym wspólnym odczuwaniu, empatii jeden do drugiego, że oba narody tu mieszkały wieleset lat, niestety te tragiczne losy II wojny światowej, zbrodni niemieckich, spowodowały, że nas, narodu żydowskiego, już tutaj w Polsce praktycznie nie ma. Ale pamięć pozostała i jest coraz bardziej akcentowana, teraz przez akcję pana marszałka w regionie lubelskim. To bardzo piękne, wzruszające i cieszę się, że mogę wziąć udział w wielu takich spotkaniach – zauważył tego dnia były przewodniczący Rady Religijnej Związku Gmin Żydowskich Krzysztof Symcha Keller, który w miejscach pamięci przewodniczył modlitwie za zmarłych.
Jak zaznacza nasz rozmówca, młode pokolenia narodu żydowskiego, rozrzucone po całym świecie, coraz częściej wracają do swoich korzeni i przyjeżdżają do takich miejsc, jak to w Łomazach, dlatego tak istotne jest zachowanie ich od zapomnienia przez lokalną społeczność.
– Dla mnie osobiście przyszłość jest dużo bardziej ważna niż przeszłość, dlatego że to my będziemy żyli w przyszłości, nasze dzieci, wnuki. To, co im po sobie zostawimy, to skarb, który przekażemy. Jeśli przekażemy wzajemne niechęci, nieustanne rozliczenia, bombardowanie się wzajemną niechęcią, bo ktoś kiedyś zrobił coś złego… to jest ślepą uliczką, to tyczy się wielu narodów, społeczności i kultur. Nie zbudujemy przyszłości na nieustannym wiecznym rozliczaniu się ze swoich błędów. Minęły trzy pokolenia, już nie ma obiektywnego spojrzenia, są zeznania świadków, jedni mówią tak, inni tak. A w tym momencie uśmiech na twarzy jednego człowieka do drugiego, wyciągnięcie ręki, otwarcie się na drugiego człowieka, serce – to jest to, co zbuduje nam przyszłość!
Dalsza część uroczystości odbyła się przy ul. Małobrzeskiej, w miejscu, gdzie stała synagoga wybudowana przez społeczność żydowską w 1880 lub 1884 r., która została zniszczona w trakcie okupacji przez Niemców w czasie II wojny światowej.
Pamiątkowa tablica przypomina wydarzenia, podczas których w akcji „Reinhardt” w latach 1942-1943 została wymordowana społeczność żydowska zamieszkująca getto w Łomazach. Tablica powstała z inicjatywy marszałka województwa lubelskiego Jarosława Stawiarskiego w 80. rocznicę pamiętnych tragicznych wydarzeń.
– Jesteśmy świadomi, że na terenie naszej miejscowości Łomazy Żydzi stanowili bardzo znaczącą grupę, tutaj mieszkali, działali, prowadzili działalność gospodarczą, byli po prostu mieszkańcami tej ziemi. Niestety, ten pobyt skończył się w 1942 r. Słynna akcja „Reinhardt” spowodowała, że mieszkańcy pochodzenia żydowskiego musieli opuścić nasz kraj, a najczęściej ponieść śmierć w komorach gazowych w obozach śmierci lub rozstrzelani, jak w pobliskim lesie Haly. Zamordowano ponad 1700 osób, w tym kobiety i dzieci. Myślę, ze będziemy robili wszystko, aby przypomnieć, szczególnie młodym ludziom, o tej naszej historii, wielokrotnie trudnej, ale bardzo istotnej. Mieszkańcy gminy cały czas dbają o miejsce spoczynku swych dawnych sąsiadów w lesie Hały, pamiętają także o miejscu zagłady, gdzie dziś stoi pomnik oraz kamień z tablicą w języku polskim i hebrajskim – podkreślił tego dnia wójt Jerzy Czyżewski, który przewodniczył uroczystościom na cmentarzu żydowskim oraz w miejscu, gdzie przed laty stała synagoga, a teraz zawisła pamiątkowa tablica.
– To symboliczne miejsce. Dziś odsłonięciem tablicy upamiętniamy społeczność żydowską, mieszkańców Łomaz, sąsiadów, którzy jeszcze osiemdziesiąt lat temu tutaj stanowili blisko 50% miejscowości Łomazy. Tablica została ufundowana i przekazana przez marszałka województwa lubelskiego Jarosława Stawiarskiego. W ten oto sposób chcieliśmy godnie ją wyeksponować i upamiętnić, dlatego też powstała ściana symbolizująca synagogę, która dawniej została rozebrana. Dodatkowo postawiliśmy tablicę opisującą historię Żydów łomaskich, która została podzielona na dwie części – przybliżył szczegóły inicjatywy włodarz gminy. Pierwsza część tablicy przedstawia pokrótce życie łomaskich Żydów, druga natomiast opisuje zagładę. – To ważne wydarzenie, pamiętamy o społeczności żydowskiej, która w przeciągu krótkiego czasu zniknęła bezpotomnie z gminy Łomazy. Wówczas ta społeczność stanowiła dużą liczbę, tutaj zawiązywały się przyjaźnie, mieszkańcy Łomaz pochodzenia polskiego i żydowskiego żyli we wzajemnej zgodzie, poszanowaniu, natomiast II wojna światowa zaburzyła ten ład i porządek, pojawiły się niechęci, a w lesie Hały społeczność żydowska z Łomaz i okolic została zamardowana przez Niemców podczas akcji „Reinhardt”.
Łomazy niejednokrotnie goszczą przedstawicieli społeczności żydowskiej odwiedzającej miejsca pamięci, również potomków obecnie mieszkających m.in. w Argentynie, Izraelu czy Stanach Zjednoczonych.
Obecnie Gmina Wyznaniowa Żydowska na cmentarzu żydowskim przy ul. Brzeskiej prowadzi prace polegające na budowie lapidarium i wyeksponowania ponad 100 tablic grobowych – macew. Na ten cel zostały pozyskane środki z Rządowego Programu Odbudowy Zabytków.
Wydarzenie uwieńczył wiersz wiersz „Łomazy 1942 – pamiętny dzień”, który odczytała uczennica Zespołu Placówek Oświatowych w Łomazach.
materiał: Radio Biper Gmina Łomazy
zdjęcia: Gwalbert Krzewicki
film: Małgorzata Mieńko / Mariusz Maksymiuk
opracowanie: Anna Ostapiuk
