Łomazy: Historia łomaskiej cerkwi w okresie przedrozbiorowym

Od razu na wstępie trzeba będzie zaznaczyć, że nie będzie to łatwe zadanie. Źródeł do dziejów cerkwi łomaskiej zachowało się dramatycznie mało. Nie ma absolutnie żadnych wzmianek o przywileju fundacyjnym tej świątyni – prawdopodobnie nie było go już w XVI w. Żaden z późniejszych kapłanów łomaskich nigdy nie wystąpił do króla również o wystawienie nowego przywileju. Co więcej dla Łomaz są zachowane zaledwie dwie wizytacje z XVIII w. podczas, gdy dla cerkwi z okolic Kodnia, Wisznic czy Międzyrzeca Podlaskiego są to z reguły 4-5 wizytacji. Uznałem jednak, że warto przedstawić nawet te nieliczne informacje, które udało się odnaleźć.

Dokładne początki parafii prawosławnej nie są znane. Pojawiające się w literaturze informacje, jakoby już w XV wieku w Łomazach istniała cerkiew nie znajdują potwierdzenia w źródłach. To samo dotyczy podawanego wezwania cerkwi- św. Kosmy i Damiana. Takie wezwanie rzeczywiście było w Łomazach, ale dopiero w XIX w.

Najstarsza wzmianka o istnieniu cerkwi w Łomazach pochodzi z 1536 r. Ówczesny łomaski pop Hawryło poskarżył się urzędnikom królewskim, że ma tak mały nadział gruntu, że ma problemy z utrzymaniem się. Decyzją starosty brzeskiego Aleksandra Chodkiewicza oraz gajewnika brzeskiego Jacka Czerniewskiego dostał dwa dodatkowe kawałki ziemi i zwrócił się do króla o potwierdzenie prawa do nich. Zygmunt August stosowaną zgodę wydał 20 X 1536 r. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że cerkiew łomaska nosiła wtedy wezwanie św. Mikołaja. W późniejszym okresie będzie to wezwanie św. Piotra i Pawła, tożsame z tym, jakie nosił łomaski kościół.

W 1566 r. w świetle rewizji starostwa brzeskiego sporządzonej przez Dymitra Sapiehę wynika, że cerkiew w Łomazach miała wtedy 2 włóki gruntu czyli w przeliczeniu na dzisiejsze miary 33,6 ha . Świątynia znajdowała się ona na ulicy Podrzecznej.

W źródle tym wzmiankowany jest dwukrotnie prawosławny kapłan o imieniu Prokop . Jednak trzeba tu wyraźnie stwierdzić, że nie wiadomo czy był on kapłanem łomaskim, gdyż obie działki w mieście, które posiadał nie były zwolnione z płatności, a powinny być, gdyby stanowiły uposażenie cerkwi. Najwyraźniej te grunty wziął po prostu albo w dzierżawę albo stanowiły one jego prywatną własność (np. otrzymaną jako spadek). Określenie „Krasnowolski” wyraźnie wpisane po określeniu „pop” sugeruje, że mamy tu do czynienia nie z nazwiskiem, ale z określeniem geograficznym. Albo więc Prokop był kapłanem w Krasnej Woli albo z niej pochodził (w Łomazach istniała bardzo duża grupa mieszkańców wywodzących się z tej miejscowości, określonych mianem „Krasnowolec” ). Obie możliwości pokazują, że bez odnalezienia dodatkowego potwierdzenia w źródłach nie można wspomnianego Prokopa uważać za łomaskiego kapłana, równie dobrze mógł on być świeszczennikiem którejś z okolicznych cerkwi.

W 1596 r. zawarto w Brześciu unię między Kościołem rzymskokatolickim a częścią Kościoła prawosławnego. Wywołało to często długotrwałe spory o poszczególne świątynie. Nie wiadomo jaki stosunek do unii przyjął ówczesny kapłan łomaski. Ze względu na fakt, że pozytywny stosunek do nowo powstałego Kościoła unickiego przyjął zarówno monarcha jak i ówczesny starosta brzeski Dymitr Chalecki, można założyć, że cerkiew łomaska stosunkowo szybko stała się świątynią unicką.

Kolejne wzmianki, które udało się dotychczas odnaleźć o łomaskiej świątyni pochodzą dopiero z 1658 r. Wtedy to parochem (tak określano wtedy unickich kapłanów) parafii został Leonty Pilkowski. Nominację na parafię otrzymał od ówczesnego administratora ekonomii brzeskiej Kazimierza Leona Sapiehy. W lipcu 1658 r. król pisał do biskupa Jana Pocieja z prośbą o pozostawienie Pilkowskiego przy tej parafii . Przy okazji wzmiankowano, że jego poprzednikiem na tej funkcji był zmarły Fiedor Fiedorowicz. Wtedy także po raz pierwszy poświadczone jest, że cerkiew nosiła już wezwanie św. Piotra i Pawła. W 1667 r. wzmiankowana jest w Łomazach szkoła ruska . Niewątpliwie chodzi tu o szkołę parafialną działającą przy cerkwi, gdyż znajdowała się ona właśnie przy ul. Podrzecznej, czyli tam gdzie stała cerkiew. W 1677 r. jako kapłan w Łomazach pojawia się Teodor Diakonicki .

Z osiemnastowiecznych źródeł wiadomo, że w 1688 r. cerkiew w Łomazach spłonęła w pożarze. Wkrótce dzięki staraniom samych wiernych wybudowano nową, również drewnianą świątynię . Istniała ona jeszcze w drugiej połowie XVIII w., choć zaznaczono wtedy, że potrzebuje reperacji.

W skład parafii według najstarszej zachowanej wizytacji cerkwi łomaskiej z 1726 r. [zob. ilustracja 1], obok samych Łomaz wchodziły jeszcze Kopytnik, Kozły, Studzianka i Lubienka . W 1759 r. podano, że łącznie we wspomnianych miejscowościach znajduje się 1100 wiernych zdolnych spowiedzi (do tej liczby należy dodać jeszcze dzieci poniżej 9-10 roku życia, które uważano za niezdolne do samodzielnej spowiedzi) . We wspomnianym 1759 r. parafia została jeszcze powiększona. Decyzją władz diecezji do Łomaz przyłączono wiernych z Rossosza, gdzie według zapisu wizytatora była kiedyś odrębna parafia i cerkiew, którą miał zburzyć doszczętnie miejscowy proboszcz katolicki. Liczba wiernych unitów wynosiła tam 367 dorosłych . Wg danych z 1800 r. do cerkwi łomaskiej należało łącznie 407 rodzin, z czego 160 w samych Łomazach .

W źródłach znanych jest trzech kapłanów, którzy pełnili funkcję unickich parochów w osiemnastym wieku. W najstarszej zachowanej wizytacji cerkwi łomaskiej z 1726 r. jako kapłan jest wzmiankowany Stefan Sosnowski . Niewiele więcej da się o nim powiedzieć, gdyż nie okazał wizytatorowi żadnych dokumentów potwierdzających swe prawo do beneficjum. Wiemy, że był w Łomazach jeszcze na pewno w grudniu 1729 r.

Kolejnym kapłanem jest Bazyli Sosnowski, niemal na pewno krewny poprzedniego, być może nawet syn. Objął on parafię w czerwcu 1753 r. i pełnił swą funkcję jeszcze dwadzieścia lat później w 1773 r. W 1771 i 1773 r. jest on wzmiankowany jako dziekan bialski . Niedługo musiał umrzeć, gdyż w lutym 1777 r. parochem łomaskim był już Tomasz Koncewicz .

O tym kapłanie łomaskim zachowało się stosunkowo najwięcej informacji. Był to ostatni unicki proboszcz przed rozbiorami. Wiadomo, że urodził się ok. 1748 r., gdyż w spisie z 1810 r. zaznaczył, że ma 62 lata . Musiał być bardzo dobrze wykształcony, gdyż już wkrótce po nominacji na parafię w Łomazach został mianowany wicedziekanem bialskim , a niedługo potem awansował po raz kolejny, gdyż już w 1783 r. występuje kilkakrotnie w źródłach jako instygator lub inaczej prokurator diecezjalny . Była to dość niewdzięczna funkcja, gdyż miał on z urzędu wyszukiwać i ścigać kapłanów, którzy źle wypełniali swe obowiązki lub popełnili inne przestępstwa (np. nadużywali alkoholu). Mimo to musiał się cieszyć także naprawdę dużym poważaniem, gdyż wielokrotnie w czasie sporów w okolicznych parafiach był powoływany na komisarza do zbadania sprawy na miejscu i to z nominacji stron sporu a nie władz diecezji . Po rozbiorach w kwietniu 1801 r. został wybrany dziekanem bialskim . Pełnił funkcję przy cerkwi łomaskiej aż do śmierci 21 III 1827 r.

Wspomniany artykuł stanowi zaledwie zarys historii parafii obrządku wschodniego w Łomazach. Dalsze, dodatkowe kwerendy pozwolą zapewne na uzupełnienie tych danych i dokładniejsze przybliżenie przedrozbiorowych dziejów łomaskiej cerkwi.

materiał: Urząd Gminy Łomazy
tekst: dr Andrzej Buczyło
opracowanie: Gwalbert Krzewicki