Osobliwości Płd. Podlasia: Zabytkowe drewniane młyny wietrzne

Region Południowego Podlasia jest jednym z niewielu regionów Polski, gdzie jeszcze można spotkać w krajobrazie wsi stare oryginalne drewniane młyny wietrzne. Niestety z roku na rok te istniejące w większości nieużywane popadają w postępującą ruinę i znikają jeden po drugim z krajobrazu. Przed II wojną światową na terenie powiatu bialskiego funkcjonowało blisko 100 wiatraków, dziś zachowało się ich jedynie ok. 13. Wydaje się, że i tych los jest przesądzony, dlatego spieszmy się zobaczyć te niezwykłe zabytki techniki, zanim za kilkanaście lat znikną całkowicie z naszego krajobrazu i będziemy mogli je obejrzeć tylko na fotografiach i w skansenach. 

Młynarstwo wietrzne w powiecie bialskim – rys historyczny XIX – XX wiek

Przemysł młynarski na terenie dzisiejszego powiatu bialskiego, zaczął się kształtować dopiero w połowie XIX w. Rozwój młynarstwa w tym okresie podyktowany był poziomem gospodarczym i cywilizacyjnym podlaskiej wsi. Zacofanie gospodarstw chłopskich miało swoje odzwierciedlenie w niskim poziomie produkcji. Żywność przetwarzana była w obrębie własnego gospodarstwa. Młyny zajmowały się przetwarzaniem produktów na mąkę pszenną, będącą wówczas towarem luksusowym. Po wprowadzeniu reformy rolnej w 1864 r., zmniejszyła się samowystarczalność gospodarstw chłopskich. Zaczęło wzrastać zapotrzebowanie na działalność młynów. W końcu XIX wieku, dzięki uwłaszczeniu pojawiają się coraz licznej wiatraki chłopskie.  Obszar powiatu bialskiego, posiadający odpowiednie naturalne warunki terenowe oraz mało zasobne gospodarstwa rolne, był idealnym miejscem, gdzie młynarstwo wietrzne mogło się dobrze rozwijać.
Młyny wietrzne decydujące znaczenie zyskują w 1 poł. XX wieku. Wiatraki znajdujące się na terenach wiejskich najczęściej ograniczały się do przemiału żyta na razówkę, z której wypiekano chleb razowy oraz śrutę dla zwierząt gospodarskich. Czasem przerabiano zboże na kaszę. W pierwszych latach po II wojnie światowej, wiatraki nadal stanowiły ważną część przemysłu młynarskiego. Jednak dzięki celowej polityce państwa, a przede wszystkim ciągłemu postępowi, znaczenie młynów wietrznych zaczęło sukcesywnie spadać.
Działalność usługową w wiatrakach prowadzono najczęściej do przełomu lat 50-tych i 60-tych. Do zamknięcia wielu wiatraków przyczyniła się też m.in. powszechna elektryfikacja wsi. W latach 50-tych i 60-tych, kiedy cena energii elektrycznej była mała, zaczęto przerabiać wiatraki na napęd silnikiem elektrycznym, rezygnując z mechanizmu napędzającego za pomocą wiatru. Znikła wówczas podstawowa cecha tych budynków, a więc potrzeba obrotu wokół swojej osi pionowej. Dawne wiatraki zaczęto pozbawiać śmig oraz dokonywano różnych przeróbek w obrębie całego wiatraka. Sukcesywnie młyny wietrzne stawały się obiektami nieprzydatnymi i opuszczonymi wskutek nieopłacalności produkcji. Powoli znikał zawód młynarza wiatrowego. Na skutek braku konsekwencji, wiatraki ulegały zniszczeniu, dewastacji, bądź stopniowej rozbiórce. Szansą na uratowanie wielu wiatraków był plan stworzenia na przełomie lat 70-tych i 80-tych skansenu w Styrzyńcu koło Białej Podlaskiej, plan jednak nie został zrealizowany. Najdłużej aż do lat
80-tych XX wieku pracowały wiatraki w Tucznej, Jabłecznej, Lisznej, Trojanowie, Dobryniu Wielkim, Rokitnie i Lipnicy. W latach 90-tych czynne były wiatraki – młyny w Kijowcu, Sworach i Nosowie.

Wiatraki – stan obecny

Na obszarze powiatu bialskiego napotykamy obiekty w różnym stanie technicznym, mniej lub bardziej zniszczone, ale także w całkiem dobrym stanie. Jeżeli chodzi o typ wiatraków występujących w powiecie bialskim, trzeba stwierdzić, że najlepiej reprezentowane były wiatraki kozłowe tzw. „koźlaki”. Inne typy wiatraka jak holenderski lub paltrak, występowały na naszym terenie sporadycznie, ze względu na przywiązanie do tradycyjnych form konstrukcyjnych. Większość zachowanych wiatraków pochodzi z okresu międzywojennego. Następne 4 wiatraki zostały zbudowane w XIX wieku, a 3
pozostałe na przełomie XIX i XX stulecia. Wiatraki „koźlaki”, są w zasadzie jednolite pod względem konstrukcji mechanizmu, czy samej budowy. Wykazują podobieństwo z obiektami tego typu występującymi w innych częściach Polski. Zastosowane w „koźlaku” urządzenia do przemiału nie odbiegały od rozwiązań występujących poza Podlasiem. Wyróżniającą cechą świadczącą o tradycji, jest dominujące stosowanie elementów drewnianych w konstrukcji napędu, np. drewnianej głowy wału, gdzie w innych regionach była żeliwna. W wiatrakach zachował się szereg charakterystycznych detali, które świadczą o chęci podnoszenia ich walorów estetycznych. Najczęściej zdobionym elementem jest szczyt dachu od strony wejścia, czyli tzw. wystawa. Polega to na dekoracyjnym układaniu desek w oryginalny motyw. Ozdobiony nadwieszany szczyt spotykamy we wszystkich zachowanych wiatrakach kozłowych. Przeważnie stosowana odmianą szalowaniu szczytów, było układanie desek w motyw jodełki. W miejscu styku desek nabijano listwy, które dzieliły płaszczyznę szczytu na 2 pola. Zdarzają się również szczyty szalowane pionowymi listwami jak np. wiatrak w Bukowicach. Ozdobnie profilowano również w formie esownicy zastrzały-miecze podtrzymujące zastawę. Elementy te zachowały się w prawie wszystkich zachowanych wiatrakach. Wewnątrz wiatraków zobaczyć można również różne elementy umieszczane przez młynarzy, aby zapewnić sobie pomyślność i zabezpieczyć wiatrak przed nieszczęściem. W Bukowicach np. wiatrak ma przybitą podkowę, natrafiamy tam też na wizerunek Matki Boskiej. Zachowane wiatraki nie wszystkie zachowały pierwotny charakter młyna wietrznego. W latach 50- tych i 60-tych XX wieku połowa z nich została przerobiona na młyny motorowe, napędzane silnikiem.

Zestawienie ilościowe wiatraków w powiecie bialskim na przestrzeni XIX i XX w.

Trzeba jednak stwierdzić, że niemal wszystkie zachowane wiatraki na terenie powiatu bialskiego ulegają powolnemu niszczeniu. Dewastacji w pierwszej kolejności ulegają elementy zewnętrzne, czyli skrzydła, schody, dyszel, ganek. Następnie uszkodzeniu ulega dach, a w oszalowaniu pojawiają się coraz większe ubytki.

Wycieczka szlakiem młynów wietrznych

Jako zachętę do poznania tych unikatowych obiektów przedstawiam propozycję wycieczki, podczas której zobaczycie aż 5 z 13 zachowanych wiatraków. Układając odpowiednio przebieg szlaku, zobaczycie ponadto malownicze tereny okolic Białej Podlaskiej, Konstantynowa i Janowa Podlaskiego. Oprócz wiatraków na trasie spotkacie m.in. wiejskie dworki (w Ludwinowie, Nosowie), starą drewniana zabudowę wsi, kilka zabytkowych kościołów (Bukowice, Witulin, Konstantynów, Janów Podlaski), Sanktuarium Maryjne w Leśnej Podlaskiej. W Janowie Podlaskim, a dokładnie 2 km od centrum Janowa na Wygodzie, obejrzycie słynną na cały świat stadninę koni arabskich. Oprócz zabytków i historii, będziecie mieli możliwość poznania miejscowej przyrody i typowego podlaskiego krajobrazu. Niedaleko trasy położone będą dwa rezerwaty przyrody: „Stary las” i „Łęg dębowy”.

Opis wiatraków na trasie

SWORY – gm. Biała Podlaska

Wiatrak „koźlak” zbudowany prawdopodobnie w 1888 r. przez nieznanego budowniczego. W 1954 r. został przerobiony na młyn z napędem elektrycznym. Usunięto z niego koło paleczne, wał skrzydłowy i skrzydła oraz obniżono likwidując kozioł. Wiatrak działalność usługową prowadził do 1995 r.

Budynek wiatraka jest dwukondygnacyjny. Konstrukcja ścian jest słupowo – szkieletowa, szalowana pionowo deskami. Dach jest dwuspadowy z naczółkiem od strony ściany odwietrznej, kryty blachą falistą. Wystawa oszalowana jest deskami ułożonymi w jodełkę, wsparta na dwóch ozdobnych mieczach. W związku z obniżeniem wiatraka, występuje niski podest ze schodkami. Na miejscu kozła ustawiono drewniane słupy i zamontowano silnik z pasami transmisyjnymi.  Na mącznicy zobaczyć możemy obrazek Matki Boskiej Ostrobramskiej. Wiatrak nadal posiada kompletne urządzenia produkcyjne.

BUKOWICE – Gm. Leśna Podlaska

Wiatrak „koźlak” zbudowany przypuszczalnie w 1875 r. przez nieznanego budowniczego. W latach 50-tych przerobiony został na młyn elektryczny. Z wiatraka usunięto koło paleczne, wał skrzydłowy, skrzydła. Działalność usługową prowadzono do 1958 r.

Konstrukcja nośna wiatraka jest kozłowa. Konstrukcja ścian szkieletowa, słupowo-ryglowa, szalowana. Dach jest dwuspadowy z naczółkiem od strony ściany odwietrznej, kryty blachą. Wystawa oszalowana jest deskami ułożonymi pionowo, wsparta na dwóch ozdobnych mieczach.

Zachowane są schody i fragmenty ganku. Wiatrak do dzisiaj zachował pełne wyposażenie urządzeń produkcyjnych. Wewnątrz wiatraka powieszony obrazek Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Na progu na drzwiach wejściowych można zobaczyć małą podkówkę na szczęście.

NOSÓW – gm. Leśna Podlaska

Wiatrak „koźlak” zbudowany przez nieznanego budowniczego w końcu XIX w. Pierwotnie znajdował się w innej części wsi. W 1955 r. usunięto kozioł, śmigi, koło palczaste, a zainstalowano dwa silniki elektryczne. Obecnie cały 3-kondygnacyjny budynek wiatraka (dach, ściany) obity jest blachą, ze względu na zalecenia sanepidu. Dobudowano do niego dodatkowe pomieszczenia. Mieści się w nim aktualnie  czynny młyn motorowy.

ZAKALINKI – gm. Konstantynów

Wiatrak „koźlak” zbudowany w 1922 r. przez Władysława Sawczuka. W 1928 r. został przystosowany do współpracy z silnikiem spalinowym na ropę. Działalność usługowa w wiatraku prowadzona była do 1959 r. Konstrukcja nośna wiatrak jest kozłowa. Konstrukcja ścian ma charakter słupowo-szkieletowy, szalowany pionowo deskami.

 Dach jest dwuspadowy z naczółkiem od strony ściany odwietrznej, kryty gontem i częściowo papą. Wystawa, oszalowana deskami ułożonymi w jodełkę, wsparta na dwóch ozdobnych mieczach. Zewnętrzne krawędzie szczytu obite są listwą z ozdobnymi snycerskimi wycięciami. Zachowany ganek, schody oraz niewielki fragment dyszla. Głowa wału drewniana. Wewnątrz zachowane jest koło paleczne, wał skrzydłowy oraz wszystkie urządzenia produkcyjne. W wiatraku zamontowana była prądnica, która oświetlała wnętrze.

ZABOREK – gm. Janów Podlaski

Wiatrak koźlak zbudowany w 1923 r. przez Stanisława Gryciuka i budowniczego Wajsa. Pracował do lat 50-tych. W 1998 r. sprzedany został do pensjonatu „Uroczysko Zaborek” koło Janowa Podlaskiego. Tam został gruntownie wyremontowany i  przystosowany do pełnienia funkcji turystyczno-hotelarskich. Wewnątrz wiatraka zobaczymy autentyczny kozioł, koło paleczne, wał skrzydłowy, odsiewacz, łubie. Na zewnątrz wiatrak został na nowo oszalowany, zamontowano skrzydła. Odtworzono ganek. Wiatrak pokryto nowym dachem, który jest tradycyjny, dwuspadowy z gontu. Nadwieszany szczyt oszalowany jest deskami ułożonymi w jodełkę i dzielony listwą na 2 pola. Wsparty jest na ozdobnych, dwóch mieczach.

Słowniczek głównych elementów młynów wietrznych 

Dyszel – drąg służący do obracania śmigłami w stronę wiatru.

Głowa – część przednia wału skrzydłowego, przez którą przechodzą śmigi.

Kamienie młyńskie – kamienie specjalnie przystosowane do mielenia zboża.

Koło paleczne – napędowa przekładnia zębata osadzona na wale skrzydłowym.

Kozioł – nieruchoma podstawa koźlaka, składająca się z przyciesi, zastrzałów, sztembra i siodła.

Mącznica – główna belka nośna wiatraka koźlaka.

Miecze – poziomy element konstrukcji śmig.

Naczółek – ścięcie dachu od strony śmig.

Rygle – poziome belki tworzące szkielet konstrukcyjny wiatraka.

Sztember – potężny drewniany, pionowy słup, stanowiący element konstrukcji nośnej koźlaka; był częścią kozła.

Wał skrzydłowy – potężny, poziomy bal. Na nim od strony głowicy osadzone są skrzydła oraz koło palczaste.

Wystawa – nadwieszana część dachu wychodząca poza lico ściany wejściowej.

Zastrzały – cztery belki podtrzymujące sztember.

materiał: Osobliwości Południowego Podlasia
zdjęcia: Jakub(OvO)Sowa
źródło: Maj Renata, „ Młyny wietrzne w powiecie bialskim”, IV Liceum Ogólnokształcące im. S. Staszica, Biała Podlaska 2005