Wieści z Unii: Horyzont 2020 aż do „czarnych dziur”

Pierwsza w historii obserwacja czarnej dziury jest wynikiem zakrojonej na szeroką skalę międzynarodowej współpracy badawczej w ramach projektu “Event Horizon Telescope” (EHT – Teleskop Horyzontu Zdarzeń), w której kluczową rolę odegrali naukowcy otrzymujący finansowanie z UE. Ich ogromne osiągnięcia naukowe przynoszą zmianę paradygmatu naszej wiedzy o czarnych dziurach, potwierdzają przewidywania teorii względności Alberta Einsteina i otwierają nowe możliwości badania wszechświata. Pierwszy obraz czarnej dziury, który udało się uchwycić, został dzisiaj pokazany na sześciu konferencjach prasowych odbywających się jednocześnie na całym świecie.

Carlos Moedas, komisarz do spraw badań, nauki i innowacji, powiedział: – Fikcja jest często inspiracją dla nauki, a czarne dziury od dawna podsycają nasze marzenia i ciekawość. Dzisiaj, dzięki wkładowi europejskich naukowców, istnienie czarnych dziur nie jest już tylko pojęciem teoretycznym. To niezwykłe odkrycie ponownie potwierdza, że współpraca z partnerami na całym świecie może doprowadzić do osiągnięcia tego, co niewyobrażalne i poszerzenia horyzontów naszej wiedzy”.

Przewodniczący Europejskiej Rady ds. Badań Naukowych (ERBN), prof. Jean-Pierre Bourguignon, dodał: – Gratuluję naukowcom z całego świata, którzy dokonali tego inspirującego odkrycia i przesunęli dotychczasowe granice poznania. Cieszę się przede wszystkim, że decydujący wkład w to przełomowe badanie wnieśli naukowcy finansowani przez Europejską Radę ds. Badań Naukowych. Odważne podejście UE do finansowania tego rodzaju rewolucyjnych badań podstawowych znów zaowocowało sukcesem. Potwierdziła się również zasadność celu ERBN, jakim jest finansowanie badań wysokiego ryzyka o znacznych potencjalnych korzyściach.

Unijne finansowanie za pośrednictwem Europejskiej Rady ds. Badań Naukowych (ERBN) stanowiło kluczowe wsparcie dla projektu EHT. UE zapewniła w szczególności środki dla trzech spośród czołowych naukowców i ich zespołów zaangażowanych w projekt, a także wspierała rozwój i modernizację infrastruktury wielkiego teleskopu, która była niezbędna do powodzenia projektu.

Dzisiejszy sukces jest kolejnym z wielu osiągnięć unijnego programu finansowania badań naukowych i innowacji „Horyzont 2020” i poprzedzających go programów ramowych. Opierając się na jego dokonaniach, Komisja zaproponowała program „Horyzont Europa”, który jest jak dotychczas najambitniejszym unijnym programem mającym utrzymać UE w czołówce światowych badań naukowych i innowacji.

Kontekst

Czarne dziury są to obiekty kosmiczne o ekstremalnej gęstości, których ogromna masa jest skupiona na bardzo małej przestrzeni. Ich obecność ma olbrzymi wpływ na otoczenie – powoduje zakrzywienie czasoprzestrzeni i ekstremalne rozgrzewanie materii, która się do nich dostaje. Wychwycony obraz pokazuje czarną dziurę w centrum Messier 87 – ogromnej galaktyki w gwiazdozbiorze Panny. Czarna dziura znajduje się w odległości 55 milionów lat świetlnych od Ziemi, a jej masa jest 6,5 mld razy większa niż masa Słońca.

Aby umożliwić bezpośrednią obserwację najbliższego otoczenia czarnej dziury, program „Event Horizon Telescope” zakładał modernizację i połączenie w sieć ośmiu teleskopów na całym świecie. Są one umieszczone w trudno dostępnych miejscach na dużych wysokościach, w tym w hiszpańskim pasmie górskim Sierra Nevada, na wulkanach w Meksyku i na Hawajach, w górach w Arizonie, na pustyni Atacama w Chile i na Antarktydzie. W tym doniosłym międzynarodowym projekcie uczestniczy ponad 200 naukowców z Europy, obu Ameryk i Azji Wschodniej.

Naukowcy zaangażowani we współpracę w ramach „Teleskopu Horyzontu Zdarzeń” otrzymali środki od Europejskiej Rady ds. Badań Naukowych za pośrednictwem następujących projektów objętych unijnym programem „Horyzont 2020” i 7. programem ramowym:

• Projekt BlackHoleCam o wartości 14 mln euro, którego celem jest uzyskiwanie obrazu, mierzenie i badanie właściwości czarnych dziur. Ten sześcioletni projekt badawczy prowadzą od 2014 r. trzej czołowi naukowcy i ich zespoły: prof. Heino Falcke z Uniwersytetu im. Radbouda w Nijmegen (i przewodniczący Rady Naukowej EHT), prof. Michael Kramer z Instytutu Radioastronomii im. Maxa Plancka i prof. Luciano Rezzolla z Uniwersytetu im. Goethego we Frankfurcie.
• Projekt RadioNet zapewnia wsparcie dla konsorcjum 27 instytucji w Europie, Republice Korei i Republice Południowej Afryki, które dążą do integracji światowej klasy infrastruktury do badań w dziedzinie radioastronomii. Obejmuje ona radioteleskopy, sieci teleskopów, archiwa danych oraz działającą na globalną skalę europejską sieć interferometrii wielkobazowej (EVN). Koordynacją projektu zajmuje się Instytut Radioastronomii im. Maxa Plancka. W ciągu ostatnich 15 lat UE zainwestowała w RadioNET 30,3 mln euro.

Europejska Rada ds. Badań Naukowych, utworzona przez UE w 2007 r., jest główną europejską organizacją finansującą wybitne pionierskie badania naukowe. Co roku wybiera ona i finansuje najlepszych twórczych naukowców z różnych krajów i w różnym wieku, którzy następnie prowadzą projekty badawcze w Europie. ERBN oferuje cztery główne programy dotacji: grant dla początkujących naukowców (Starting Grant), grant dla naukowców u progu samodzielności badawczej (Consolidator Grant), grant dla doświadczonych naukowców (Advanced Grant) oraz grant w zakresie synergii (Synergy Grant). Za pośrednictwem dodatkowego programu dotacji w zakresie weryfikacji poprawności projektu (Proof of Concept Grant) ERBN pomaga beneficjentom w wypełnianiu luki między pionierskimi badaniami a wczesnymi etapami ich komercjalizacji.