Polska wciąż znajduje się w grupie państw Unii Europejskiej, które najsłabiej wykorzystują środki wspólnotowe do finansowania badań naukowych. Tymczasem unijny program Horyzont 2020 z budżetem 77 mld euro stwarza ogromne możliwości. Dr hab. Kamilla Małek* z Uniwersytetu Jagiellońskiego w ramach cyklu „Europa okiem eksperta” analizuje, dlaczego naukowcy z Polski tak rzadko – na tle liderów – otrzymują unijne granty.
Komisja Europejska i jej organy wykonawcze od lat wspierają rozwój nauki, badań i innowacji w Europie poprzez realizację tzw. programów ramowych (FP, Framework Programme). W 2014 roku rozpoczął się najpotężniejszy w historii Unii Europejskiej, program Horyzont 2020 (The EU Framework Programme for Research and Innovation), w którym na finansowanie badań naukowych przeznaczono ponad 77 000 mld euro. Jesteśmy na półmetku realizacji tego programu, który potrwa do 2020 roku i który oferuje różnorodne formy projektów badawczych i szkoleniowych zarówno dla instytucji naukowych jak i przedsiębiorstw. Założenia programu Horyzont 2020 wynikają z oceny efektywności programu FP7, która wskazała dalsze rekomendacje dla finansowania europejskich badań naukowych. Podkreślono potrzebę skoncentrowania się na wyzwaniach naukowych w kontekście globalnym i społecznym poprzez zwiększenie udziału sektora prywatnego i zmaksymalizowanie synergii pomiędzy różnymi dziedzinami badań i innowacji oraz nowymi technologiami cyfrowymi.
Program Horyzont 2020 ma również za zadanie pomóc krajom UE zreformować swoje strategie w dziedzinie badań i innowacji i zidentyfikować te badania, które wspierają innowacje. Wpływ społeczno-gospodarczy tego programu jest monitorowany w trakcie jego trwania i, na zasadzie sprzężenia zwrotnego, wyniki programu decydują o dalszej polityce finansowania badań naukowych. Stąd, w grudniu 2017 r. zostanie opublikowana ocena okresowa Horyzontu 2020 opracowana na podstawie analizy ekspertów Komisji Europejskiej jak i konsultacji z interesariuszami. Nie oznacza to, że brakuje obecnie informacji jak kraje członkowskie wykorzystują dotąd fundusze Horyzontu 2020. Takie dane statystyczne dla lat 2014 i 2015 zostały opublikowane przez Dyrekcję Generalną ds. Badań Naukowych i Innowacji i wskazały, że współczynnik sukcesu [stosunek złożonych wniosków do zaakceptowanych] wynosi 11,8 proc. a 30 proc. beneficjentów po raz pierwszy uzyskało grant UE.
Niestety, dane te nie ukazują Polski jako lidera w staraniu się o finansowanie badań naukowych ze środków Unii Europejskiej. Choć liczba aplikacji składanych przez Polskę wzrosła z ok. 2300 w 2014 r. do 3200 w 2015 r., średnia w Unii wynosiła 4000 – 5000 projektów, co plasuje nas na 14. miejscu. Z kolei biorąc pod uwagę aktywność składania projektów naukowych na liczbę mieszkańców danego kraju, Polska zajmuje ostatnie miejsce. Współczynnik sukcesu dla polskich projektów wynosił 12,4 proc. w 2014 r. ale spadł w 2015 r. do 7,4 proc. Zatem wykorzystanie funduszy przez Polskę było na poziomie 1 proc. dostępnych środków. Pozytywnym wynikiem jest znaczący wzrost aktywności polskich przedsiębiorstw w pozyskiwaniu funduszy Horyzontu 2020 w porównaniu z programem FP7, uplasował się on na wysokości średniej UE (306 i 426 aplikacji, odpowiednio w 2014 i 2015 r.). Jednakże przyznanie środków polskim przedsiębiorstwom na finansowanie ich rozwoju i wdrażanie innowacji wynosiło tylko ok. 4 proc. Powstaje zatem szereg pytań z jakich powodów polskie środowisko naukowe, posiadające potencjał naukowy i świetnie wyposażone laboratoria zwiększające szanse na udział w konkursach unijnych, nie podejmuje walki o granty europejskie.
Założeniem programu Horyzont 2020 jest konsekwentne zastosowanie jednolitego zestawu reguł wymaganych przy przygotowaniu projektu badawczego bez względu na typ konkursu. Cechuje się on uproszczoną strukturą, wprowadza prostsze zasady wymagań oraz poszerza grupę odbiorców. Dodatkowo wprowadzono ułatwienia w procedurze rozliczenia projektu. Potencjalnymi beneficjentami mogą być naukowcy indywidualni na każdym etapie kariery naukowej, zespoły naukowe, podmioty i jednostki naukowo-badawcze, instytucje z sektora nauki i przemysłu oraz podmioty prywatne. Wydaje się zatem, że tak szeroka gama beneficjentów powinna być odpowiednia również dla środowiska polskich naukowców, tym bardziej, że wiele z proponowanych grantów przenika się nawzajem na granicy dziedzin i sektorów działania naukowego.
Konkursy Horyzontu 2020 zostały podzielone na trzy główne filary: 1) Doskonałość w Nauce (Excellence in Science), 2) Wiodąca Pozycja w Przemyśle (Industrial Leadership) i 3) Wyzwania Społeczne (Societal Challenges). Instytucje naukowo-badawcze najczęściej korzystają z konkursów w ramach filaru 1 i 3.
Doskonałość w Nauce obejmuje najbardziej popularne granty, tj. dla najlepszych naukowców przyznawane przez Europejską Radę ds. Badań Naukowych (ERC, European Research Council) oraz konkursy Marii Skłodowskiej-Curie (MSCA, Marie Skłodowska-Curie Actions). Składane projekty mogą dotyczyć wszystkich dziedzin wiedzy. Te pierwsze są dedykowane realizacji badań interdyscyplinarnych, pionierskich, o wysokim stopniu ryzyka naukowego oraz prowadzące do przełomowych odkryć. Dotyczą zarówno badań podstawowych jak i stosowanych. Przystąpić do konkursu mogą naukowcy na różnym poziomie kariery naukowej, od początkujących (ERC Starting Grant), na progu samodzielności (ERC Consolidator Grant) aż do doświadczonych badaczy o uznanym dorobku naukowym (ERC Advanced Grant). Posiadacze dotacji ERC mogą otrzymać dodatkowo wsparcie finansowe jeśli zaplanują wprowadzenie na rynek wyników swojego projektu (ERC Proof of Concept). W programie Horyzont 2020 polscy naukowcy zdobyli dotąd łącznie 27 grantów ERC, 9 z nich jest realizowanych w polskich instytucjach a 18 w zagranicznych.
Duża różnorodność konkursów jest proponowana w ramach Akcji Marii Skłodowskiej-Curie, których celem jest stworzenie optymalnych warunków do rozwoju pracowników naukowych poprzez mobilność zarówno w Unii Europejskiej jak i poza nią, rozwijanie programów badawczo-szkoleniowych, współpracę międzynarodową i międzysektorową oraz stworzenie atrakcyjnych warunków zatrudnienia. Stypendia indywidualne (Individual Fellowships) zapewniają realizację własnych projektów naukowych wraz ze zdobywaniem umiejętności wspierających ich rozwój (tzw. umiejętności miękkie), przy warunku wyjazdu do zagranicznej jednostki o wysokim potencjale naukowym w sektorze akademickim jak i pozaakademickim. Tu należy zdefiniować jakie jednostki tworzą sektor pozaakademicki; są to przedsiębiorstwa, w tym SME (Small and Medium Enterprises), oraz organizacje, których głównym działaniem nie jest prowadzenie badań naukowych, np. banki, szpitale, muzea, organizacje pozarządowe czy pożytku publicznego. Z kolei rozwój kapitału intelektualnego Europy przy wymaganym współudziale obu sektorów jest promowany w akcjach Innowacyjne Sieci Szkoleniowe (ITN, Innovative Training Network) i Wymiana Pracowników zajmujących się badaniami i innowacjami (RISE, Research and Innovation Staff Exchange). Konsorcjum należy budować tak, aby międzysektorowa wymiana osobowa była realizowana pomiędzy różnymi krajami UE, krajami stowarzyszonymi i trzecimi. Program ITN dotyczy stworzenia struktury innowacyjnego szkolenia młodych adeptów nauki na poziomie doktoratu poprzez program badawczy i rozwijanie umiejętności w przedsiębiorczości w celu wzmocnienia przyszłej kariery i poszerzenia możliwości zatrudnienia. Z kolei konkurs RISE ma na celu kreowanie umiejętności, wiedzy i innowacji poprzez wymianę personelu naukowego (w tym doktorantów), technicznego i zarządzającego pomiędzy instytucjami partnerskimi biorącymi udział we wspólnym projekcie badawczym. Partnerzy sieci w projekcie ITN i RISE realizują wspólne badania naukowe i organizują szkolenia, konferencje i inne akcje, w celu szerokiego propagowania wiedzy i innowacji opracowanych w projekcie wśród partnerów i zewnętrznych interesariuszy.
Filar Wyzwania Społeczne opiera się na zdefiniowanych strategiach politycznych mających na celu poprawę poziomu życia obywateli UE w wielu obszarach takich jak zdrowie, bezpieczeństwo żywnościowe, energia, inteligentny transport, działania dotyczące klimatu, środowiska czy biogospodarki jak i również w celu dostarczenia rozwiązań do tworzenia integracyjnych i innowacyjnych społeczeństw europejskich w kontekście zmian globalnych i dla podtrzymania jedności europejskiej. Specyficzne działania objęte finansowaniem są ogłaszane zazwyczaj w systemie 2-letnim i opierają się na współpracy naukowców, przedsiębiorstw, organizacji pozaakademickich, doradców i użytkowników końcowych. Ma to na celu realizacje postulatu zawartego w Strategii Lizbońskiej, jakim jest tworzenie gospodarki opartej na wiedzy (knowledge-based economy).
Konstrukcja grantów Horyzont 2020 opiera się, w większości konkursów, na przedstawieniu trzech zagadnień: doskonałości proponowanych badań (Excellence; waga 50 proc. w ogólnej ocenie), ich wpływu na rozwój nauki i innowacji (Impact; waga 30 proc.) oraz realizacja (Implementation; waga 20 proc.). W przypadku grantów ERC wniosek składa się tylko z części doskonałość badań. Położony jest nacisk na polepszenie komunikacji wśród ogółu społeczeństwa w kwestiach nauki poprzez otwarty dostęp do publikacji i danych uzyskanych w trakcie badań, tak aby zaangażować obywateli UE w strategię i tematykę naukową. Plany komunikacji ze społeczeństwem i potencjalnymi odbiorcami wyników badań powinny być szczegółowo przedstawione w kryterium Impact, natomiast o ich ważności świadczy wkład 30 proc. w ogólna ocenę projektu. Finansowane projekty są wybierane na drodze konkursowej i oceniane przez niezależnych ekspertów zarówno z sektora akademickiego jak i poza niego i powoływanych przez Komisję Europejską. Dobór ekspertów opiera się oczywiście na dopasowaniu ich doświadczenia do merytorycznej treści projektu, ale nie muszą być oni specjalistami w wąskiej dziedzinie proponowanych badań. Stąd opis jakości naukowej projektu nie powinien się opierać na zbyt specjalistycznej terminologii, ważna jest prezentacja idei i spójne z nią wykonanie. Sama procedura oceniania może się różnić pomiędzy konkursami i, w większości przypadków, polega na przygotowaniu niezależnych recenzji, które następnie są dyskutowane na spotkaniu ekspertów w celu osiągnięcia zgodności w ocenie. W konkursach, w których poziom finansowania jest z góry określony, wykluczona została faza negocjacji i prezentacji projektu przez aplikanta. Ważne jest zatem aby polscy naukowcy podejmowali się roli recenzenta w europejskich konkursach nie tylko po to aby wpływać na wybór finansowanych badań naukowych ale też w celu zdobycia umiejętności przydatnych do przygotowania własnego wniosku.
Biorąc pod uwagę 12 proc.-wy współczynnik sukcesu w dotychczasowej ocenie Horyzontu 2020, finansowane są projekty, które uzyskały przynajmniej 90 proc. przyznawanej punktacji. Wniosek musi być zatem dopracowany w każdym szczególe i jest to zazwyczaj zasługa całego sztabu ludzi. W przygotowaniu aplikacji powinien brać udział zarówno zespół naukowców jak i pracowników administracji uczelni czy instytutu badawczego. W krajach takich jak Wielka Brytania czy Niemcy, które są głównymi odbiorcami środków finansowych programów ramowych, instytucje akademickie i badawcze stworzyły wyspecjalizowane jednostki administracyjne wspierające naukowców w przygotowaniu wniosku, szukaniu partnerów z sektora pozaakademickiego oraz wspomagające realizację i rozliczanie projektów europejskich. Naukowiec, który jest pomysłodawcą, nie może być pozostawiony sam sobie w całościowym przygotowaniu wniosku. Kraje te wprowadzają również programy rozwoju kompetencji naukowca, zwłaszcza umiejętności miękkich, które są wymagane w większości konkursów.
W Polsce wsparciem naukowców chcących uczestniczyć w grantach Horyzontu 2020 jest Krajowy Punkt Kontaktowy Programów Badawczych UE i jego biura regionalne (KPK), który organizuje szkolenia informacyjne i udziela konsultacji w zakresie wyboru odpowiedniego konkursu i przygotowania wniosku. Wydaje się, że jakość tych szkoleń może być podniesiona przez udział polskich ekspertów biorących udział w ocenie jak i polskich beneficjentów. Ich doświadczenie z pewnością przybliżymy potencjalnym wnioskodawcom meandry zasad projektu. Polscy naukowcy posiadają już wiedzę ogólną o Horyzoncie 2020, potrzebują praktycznej informacji, co i jak powinni zrobić aby w nim uczestniczyć. Cenną jest inicjatywa Ministerstwa Nauki, które zaproponowało działania wspierające uczestnictwo polskich naukowców w programie Horyzont 2020 poprzez finansowanie przygotowania i preoceny wniosków koordynowanych przez polskie instytucje oraz premiowania naukowców realizujących projekty europejskie.
Ten niewielki odsetek udziału polskich naukowców w programach Horyzont 2020 wynika w dużej mierze z ogólnego zniechęcenia się do podjęcia wysiłku przygotowania wniosku, jeśli współczynnik sukcesu jest rzędu 10 proc. i jeśli polskie grupy badawcze mają ograniczony dostęp do wsparcia finansowego i ludzkich zasobów, na których mogą oprzeć zaplanowanie i realizację grantu europejskiego. Aczkolwiek cała gama konkursów jest oparta na tworzeniu międzynarodowych konsorcjów, które są często wynikiem kontaktu bezpośredniego wynikającego ze wspólnych badań lub po prostu spotkań na konferencjach, kiedy wymienia się informacje, jaki wspólny projekt można zrealizować. Warto korzystać z doświadczeń zagranicznych kolegów i przyłączyć się do konsorcjum w roli partnera. Nawet jeżeli wniosek nie otrzyma dofinansowania, umożliwia to zapoznanie się z procedurą i recenzjami ekspertów Komisji Europejskiej, wskazującymi zalety i wady wnioskowanego projektu i wykorzystanie projektu w innym konkursie.
* Dr hab. Kamilla Małek – chemik, pracownik naukowy i wykładowca Uniwersytetu Jagiellońskiego, od 2010 r. ekspert zewnętrzny Agencji Wykonawczej ds. Badań Naukowych (REA) Komisji Europejskiej.
WIĘCEJ INFORMACJI NA TEN TEMAT <<==>> LINK
materiał: Komisja Europejska Przedstawicielstwo w Polsce
tekst: Wydział Prasy Komisja Europejska Przedstawicielstwo w Polsce
opracowanie: Radiobiper Biała Podlaska
UWAGA Mariusz Maksymiuk:
Przepraszamy za marną jakość zdjęć w tym dziale. Portal Komisji Europejskiej w Polsce z którego pobieramy materiały oszczędza na zdjęciach. Widocznie nikt z „menedżerów” portalu jak i kierownictwa portalu nie pomyślał o tym, że materiały mogą być dalej rozpowszechniane i publikowane a każdy z kolejnych serwisów a już nie wspominając prasy wolałbym zdjęcia w dobrej jakości i dużym formacie.
Trudno. Do zaproponowanych standarów wypada nam się jedynie dostosować.
