Dziś kolejna osobliwość, która powinna znaleźć w „top 5” Południowego Podlasia. Jest nią dawna cerkiew unicka w Ortelu Królewskim. Ten unikatowy zabytek architektury drewnianej jest perełką turystyczną naszego regionu i jednym z najcenniejszych zabytków na Podlasiu. Każdy mieszkaniec Podlasia, któremu bliskie jest piękno naszej ziemi i odkrywanie unikatowych miejsc, winień choć raz odwiedzić Ortel Królewski i zobaczyć na własne oczy tą niezwykle urokliwą świątynię. Z Białej Podlaskiej, to przecież tylko 15 km.
Ortel Królewski początkowo nazywany Wortel, był królewszczyzną. Ziemie te w 1504 roku zostały nadane przez króla Aleksandra Jagiellończyka Lwu Bohowitynowi, cześnikowi litewskiemu wraz z przywilejem na budowę zamku i założenie miasta. Jego syn Bohowityn Bohowitynowicz w roku 1526 sprzedał ją swemu bratu stryjecznemu Iwanowi Bohuszewiczowi Bohowitynowiczowi. Następnie Ortel przeszedł w ręce jego syna Michała Iwanowicza Bohowitynowicza Kozieradzkiego (zm. ok 1580). Około 1565 roku nastąpił podział na dobra królewskie (wówczas siedziba wójtostwa) w skład którego wchodziły wsie: Kościenków (Kościeniewicze), Lubenka, Studzianka, oraz Kniazie (Koszoły) i część prywatną (obecnie Ortel Książęcy), którą w roku 1600 nabył od Bohowitynowiczów Lew Sapieha. Następnie królewszczyzna należały do starostwa Łomazy. Od 1679 zamieszkiwali osadę Tatarzy, którzy otrzymali tu folwarki. W trzecim ćw. XIX w. był własnością Felicji i Jana Lisowskich, a następnie ich syna Alberta (zm. 1878). W 1905 roku wieś była w posiadaniu Franciszka Kryńskiego, a w 1939 Stanisława Czajkowskiego.
Nazwa Ortel pochodzi od słowa „urtheil”, co w z języku niemieckim oznacza wyrok, sąd o kimś i jest związana z kolonizacją na prawie niemieckim. W Polsce wymawiało się to słowo fonetycznie „Ortel”. W średniowiecznym prawie „wortelami” nazywano wyroki sądów miejskich.
Kościół obrządku greko-katolickiego p.w. Opieki Matki Boskiej istniał w Ortelu już w 1656 r. Obecną świątynię w miejscu poprzedniej zaczęto budować przed 1706 roku staraniem ówczesnego proboszcza Teodora Bieleckiego przez cieślę Nazarona przy wsparciu funduszy króla Augusta II. Potwierdza to inskrypcja w języku staroruskim nad drzwiami wejściowymi:
„Ten Boży Dom zbudowany przez cieślę Nazara. Rok 1707 miesiąca maja 29 za staraniem mnie niegodnego Teodora Bieleckiego prezbitera tej cerkwi Bożej”
Parafia unicka p.w. św. Dawida i Romana funkcjonowała, aż do roku 1875, kiedy to zamieniono świątynię na cerkiew prawosławną. Od roku 1919 kościół przechodzi w ręce katolików. W 1921 roku zostaje wyświęcony przez ks. Ludwika Romanowskiego, Dziekana Bialskiego. Parafia rzymsko-katolicka erygowana zostaje w 1922 r. przez biskupa Henryka Przeździeckiego. Obecnie jest to kościół parafialny p.w. Matki Bożej Różańcowej.
WYGLĄD ZEWNĘTRZNY
Obiekt jest przykładem „typu bialskiego” w architekturze cerkwi unickich, której charakterystycznym elementem była wieża u wejścia świątyni z międzykondygnacyjnym daszkiem, cechą znaną z architektury XVII w. Wydaje się, że styl ten został zapożyczony z Podkarpacia, gdzie tego typu element był powszechnie stosowany w tamtejszych świątyniach. Nie mniej jednak „typ bialski” wyróżnia się od świątyń w innych regionach i innych świątyń łacińskich z naszego regionu. Do dziś w pierwotnej formie zachowała się tylko cerkiewka w Ortelu Królewskim, niegdyś taka sama znajdowała się w pobliskim Dokudowie, niestety spłonęła w 1915 r. Jeszcze jedna dawna cerkiew unicka „typu bialskiego” w niedalekich Kościeniewiczach (zbudowana między rokiem 1673 a 1682), była już niestety wielokrotnie przebudowywana, przez co utraciła swój pierwotny piękny charakter, choć nadal posiada charakterystyczną wieżę u wejścia.
Kościół w Ortelu zbudowany jest w konstrukcji zrębowej z bali modrzewiowych związanych ze sobą w jaskółczy ogon, (bez użycia gwoździ) oszalowany, orientowany, postawiony na kamiennej podmurówce, nosi cechy stylu rodzimego. Posiada trójdzielny układ o nawie na rzucie kwadratu oświetlonej za pomocą czterech bocznych okien. Węższe prezbiterium ujęte jest od północy zakrystią, a od południa skarbcem. Od zachodu znajduje się babiniec, nad którym wyrasta czworoboczna wieża konstrukcji zrębowo-słupowej (wys. 18 m), w dolnej części z szerokim daszkiem okapowym wspartym na słupach, w górnej części ażurowa, zdobiona grzebieniami, zwieńczona czterospadowym daszkiem, zakończona kopułką. Dach stromy, czterospadowy z szerokimi okapami, kryty gontem, bez rynien i rur spustowych. Na środku dachu mała wieżyczka z kopułką, obie pokryte blachą. Wieże mają po jednym ażurowym krzyżu żelaznym na szczycie. Od frontu podcień na słupach. W całym budynku znajduje się pięcioro drzwi: pierwsze frontowe i drugie dębowe, inne zaś sosnowe, wszystkie okute są mocnymi, żelaznymi zamkami i zawiasami.
WNĘTRZE ŚWIĄTYNI
Wnętrze kryte jest deskowym stropem. Prezbiterium posiada otwarte arkadę o łuku koszowym. Chór muzyczny wsparty jest na dwóch czworobocznych słupkach z tralkową balustradą wycinaną z desek.
XIX-wieczny rękopis, który znajduje się w bibliotece Wyższego Seminarium Duchownego w Siedlcach, tak oto opisuje wnętrze świątyni jeszcze przed przejęciem przez cerkiew prawosławną:
„Wnętrze zdobią ołtarze snycerskiej roboty, farbami, złotem i srebrem malarskim upiększone, główny z obrazem Opieki Matki Bożej, boczny ołtarz, z obrazem Zbawiciela zasuwanym przez obraz św. Mikołaja, a z góry obraz Zmartwychwstania Pańskiego. Drugi boczny obraz z obrazem Matki Boskiej, zasuwanym przez obraz św. Mikołaja, a w górze obraz Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny. Wszystkie obrazy w znajdujące się w świątyni są malowane na płótnie. Ołtarzyk procesjonalny snycerskiej roboty, farbami upiększony, na tablaturze mieszczący obraz Matki Bolesnej, z drugiej strony św. Męczenników Borysa i Hliba. Zachował się też krucyfiks drewniany, barokowy z połowy XVIII w.”.
Obecnie ołtarze mają cechy barokowe i rokokowe pochodzą z 1928 roku. Główny ołtarz konserwowany był w 2005 roku, być może z wykorzystaniem detali z ikonostasu. W polach głównych znajdują się gipsowe figury: w głównym Matka Boska, w bocznych: Najśw. Serce Jezusa i św. Stanisław Kostka z Dzieciątkiem. W zwieńczeniach ołtarzy bocznych zobaczymy obrazy o charakterze barokowym z drugiej połowy w. XVII – gruntownie przemalowane w latach 90. w. XX: w lewym Zmartwychwstanie, w prawym Immaculata.
Feretrony: 1. koniec w. XIX, z obrazami Matka Boska Częstochowska i Najśw. Serce Jezusa; 2. z 2. ćw. w. XX, z oleodrukami: św. Antoni i Matką Boska. Zwieńczenie dawnego ikonostasu z obrazem Trójcy Św., zapewne 2. poł. w. XVIII.
Krucyfiksy procesyjne: 1. o charakterze barokowym, w. XIX; 2. neogotycki, w. XIX/XX, metalowy; 3. ludowy, w. XIX.
Na wyposażeniu świątyni ponadto monstrancja, z cechą warszawskiej firmy Fraget, wg napisu ofiarowana 1928 przez B. A. Paszkowskich oraz puszka neogotycka, wg napisu ofiarowana 1923 przez Annę Głowacką i jej syna Bazylego.
Na szczególną uwagę we wnętrzu świątyni zasługują odsłonięte w 1994 r. malowidła na łuku tęczowym pochodzące z 1720 roku oraz odkryte w 2007 roku pod warstwą farby na ścianie tęczowej oryginalne freski z tego okresu, jak dotąd pierwsze na tym terenie oryginalne malowidła wewnątrz cerkwi unickiej.
REMONTY ŚWIĄTYNI
1912 r. kościół był odnowiony przez parocha prawosławnego nakładem znacznej części rządu rosyjskiego
1927 r. – wstawiona arkada tęczy i wydzielona zakrystia od wschodu
1955 r. – wymiana gontów
1963 r. – (?)
1979 r. – pokrycie kopuł wież blachą
1995-97– kapitalny remont
do 2010 r. – dalsze prace, m.in. nowe podwaliny kościoła, zabezpieczenie od grzybów i pożaru
OTOCZENIE KOŚCIOŁA
Za kościołem znajduje się cmentarz założony w XVIII wieku jako unicki, obecnie katolicki. Rozplanowany na rzucie prostokąta z aleją główną od kościoła i podziałem na trzy nierówne kwadraty. Na cmentarzu kościelnym nagrobek Jana Górskiego (zm. 1841), proboszcza kościeniewickiego i ortelskiego i jego żony Anny z Dołbińskich (zm. 1830), murowany z cegły, otynkowany, na planie prostokąta, w formie kapliczki z kątowym szczycikiem, od frontu i z tyłu kwadratowe tablice inskrypcyjne z czerwonego marmuru.
Przed kościołem pomnikowy rozłożysty dąb z przypartą drewnianą mini dzwonnicą, przypuszczalnie z XIX w.
Na koniec warto podkreślić, że w 2011 r. rzymskokatolicka parafia pod wezwaniem Matki Bożej Różańcowej otrzymała Laur konserwatorski – za remont i konserwację kościoła parafialnego w Ortelu Królewskim, jako jednego z najlepiej odrestaurowanych zabytków w regionie.
Zachęcam do niedalekiej wycieczki do Ortela Królewskiego i zobaczenia tej perełki na własne oczy.
PS. Będzie to również okazja do zobaczenia innej osobliwości w miejscowości, a mianowicie niedawno opisywanemu miejscu, gdzie znajdują się muszle ślimaków i małż sprzed 350 tys. lat. >> LINK <<
Źródła: Helena Bielecka, Bożena Micewicz, Zarys dziejów Ortela Królewskiego i Książęcego (do 1939 r.) [w:] „Podlaski Kwartalnik Kulturalny”, R. 16 (2003), nr 3; Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. VIII, z. 2. (powiat Biała Podlaska), Warszawa 2006, Ks. Wiesław Pińczuk, Ortel Królewski w dokumentach i wspomnieniach, praca zbiorowa, Biała Podlaska 2001.
[foogallery id=”16582″]
materiał: Osobliwości Południowego Podlasia
zdjęcia: Jakub(OvO)Sowa
